Het Syrische pijpleidingenspel: hoe de plannen van Turkije de regionale ambities van Israël beïnvloeden

Door Dr. Elai RettigJanuari 13, 2025

BESA Geo-Energy Insights Nr. 7, 13 januari 2025

SAMENVATTING: De val van het Assad-regime in Syrië heeft Turkije's plannen nieuw leven ingeblazen om olie- en gaspijpleidingen door het land aan te leggen en er een regionale “energiecorridor” voor de buurlanden van te maken. Sommige van deze plannen zouden de Arabische Golfstaten een handigere route over land bieden om via Turkije energie naar Europa te exporteren, wat een uitdaging zou vormen voor de soortgelijke aspiraties van Israël. Israël heeft andere mogelijkheden om hun aardgas via pijpleidingen naar nieuwe markten te exporteren, maar die brengen het risico met zich mee dat de relatie van Israël met Griekenland en Cyprus wordt ondermijnd. Israël moet het “pijplijnspel” in Syrië op de voet volgen om ervoor te zorgen dat nieuwe economische kansen in de regio niet aan Israël voorbijgaan.

De val van het Assad-regime in december 2024 heeft verschillende door Turkije geleide energie-infrastructuurprojecten nieuw leven ingeblazen die waren opgegeven als gevolg van de Syrische burgeroorlog. Terwijl sommige van deze projecten Israëls belang ondermijnen om een “energiecorridor” te worden tussen Europa en de Arabische Golfstaten, hebben andere het potentieel om nieuwe markten in de regio te openen voor de Israëlische export van gas en elektriciteit. Dit artikel belicht drie van deze potentiële projecten en onderzoekt hun implicaties voor de Israëlische regionale belangen: 1) een gezamenlijke gaspijpleiding Turkije-Qatar door Syrië; 2) een uitbreiding van de Arabische gaspijpleiding naar Turkije; en 3) nieuwe oliepijpleidingen van de Arabische Golfstaten naar Syrië ter vervanging van Iraanse olieleveranties.

De gaspijpleiding Turkije-Qatar door Syrië

Kort na de val van het Assad-regime begonnen Turkse media te berichten over de wens van hun regering om een oud plan voor de aanleg van een gaspijpleiding tussen Qatar en Turkije door Syrië nieuw leven in te blazen. De pijpleiding werd voor het eerst aangekondigd in 2009 en werd voornamelijk gepromoot door Turkije. Qatar zag er uiteindelijk van af vanwege technische en politieke problemen, waaronder het uitbreken van de burgeroorlog in Syrië, hoogoplopende geschillen tussen Qatar en Saoedi-Arabië en tussen Turkije en het regime van Assad, en de crash van de olieprijzen in 2014 die veel regionale energie-infrastructuurplannen in de ijskast zette. Nu het regime van Assad is gevallen en de betrekkingen tussen Qatar en Saudi-Arabië zijn opgewarmd, is Turkije weer geïnteresseerd in het bevorderen van het gaspijpleidingproject Turkije-Qatar.

Voorgestelde gaspijpleiding Turkije-Qatar

Een gezamenlijke gaspijpleiding met Qatar zou verschillende belangrijke Turkse belangen dienen. Het zou Turkije in staat stellen om hun positie als belangrijkste doorvoerland voor niet-Russisch gas naar Europa te versterken; het zou Turkije een extra bron van goedkoop gas verschaffen voor het zuidoosten van Turkije, dat in de winter te kampen heeft met stroomuitval door onbetrouwbare aanvoer vanuit Iran en Irak; en het zou de Turkse en Qatarese banden met het nieuwe regime in Syrië versterken.

In dit stadium is er geen duidelijke tijdlijn voor de aanleg van de pijplijn en geen schatting van de verwachte capaciteit of kosten van een dergelijk project. Qatar wil waarschijnlijk eerst afwachten of het nieuwe regime in Syrië controle kan krijgen over het centrum van het land voordat het investeringsbeslissingen neemt. In de regel investeren energiebedrijven niet in grensoverschrijdende gaspijpleidingen van miljarden dollars als ze er niet zeker van zijn dat het doorvoerland de komende 10-15 jaar stabiel en betrouwbaar zal blijven, wat de noodzakelijke periode is om de kosten van een pijpleiding terug te verdienen. Dit is vooral belangrijk in gebieden in Centraal-Syrië waar de voorgestelde pijpleiding doorheen moet lopen - gebieden waar ISIS en soortgelijke groeperingen nog steeds actief zijn en daarom sterke veiligheidsgaranties nodig hebben.

In de tussentijd richt Qatar zich liever op het beveiligen van de maritieme transportroutes naar Europa, omdat het een belangrijke LNG-leverancier van Europa is geworden na de oorlog in Oekraïne. Qatar investeert ook fors in potentiële gasproductieprojecten in het oostelijke Middellandse Zeegebied, waardoor het dichter bij Europa kan komen en wat invloed kan uitoefenen in het lopende maritieme geschil tussen Turkije en Cyprus. Deze investeringen omvatten de recente verwerving van een belang van 23% in een Egyptisch gasveld en een partnerschap in twee nieuwe booroperaties in Cypriotische wateren.

Voor Israël kan de energieverbinding tussen Turkije en Qatar via Syrië enkele van zijn eigen ambities ondermijnen om deel uit te maken van een economische corridor tussen Europa en de Arabische Golfstaten, ook bekend als de India-Midden-Oosten-Europa Corridor (IMEC). Als een nieuwe gaspijpleiding tussen Qatar en Turkije met succes wordt aangelegd, zal het veel gemakkelijker zijn om die route aan te vullen met extra infrastructuur, zoals wegen, rails en elektriciteitskabels. Het zou dus gemakkelijker zijn voor de VAE en andere Arabische Golfstaten om zich hierop aan te sluiten en via Turkije droog gas en andere producten naar Europa te exporteren dan om een gloednieuwe corridor door Jordanië en Israël aan te leggen om het oostelijke Middellandse Zeegebied te bereiken.

Hoewel het duidelijk is dat de VAE niet afhankelijk willen zijn van Qatar of Turkije als doorvoerpartners, zal hun aantrekkingskracht als alternatief voor de VAE toenemen zolang de oorlog in Gaza voortduurt en Israëls status als eiland van regionale stabiliteit blijft eroderen. Israël moet er rekening mee houden dat het voortduren van de oorlog en de daaropvolgende vertragingen in de Saoedisch-Israëlische normalisering uiteindelijk zou kunnen leiden tot een punt waarop een lucratief regionaal economisch plan Israël volledig omzeilt op weg naar Europa. Israël moet het idee van een oost-mediterrane corridor met Cyprus en Griekenland blijven promoten, vooral bij potentiële investeerders in Europa en de VS, als een essentieel onderdeel van regionale economische plannen.

Turkse verbinding met de Arabische gaspijpleiding in Syrië

Terwijl de Turkse plannen voor een pijpleiding met Qatar de Israëlische belangen kunnen ondermijnen, zou een ander Turks plan Israël kunnen helpen nieuwe markten te openen voor zijn export van aardgas. De afgelopen maand heeft Turkije opnieuw de mogelijkheid onderzocht om zich aan te sluiten op de Arab Gas Pipeline via zijn meestal verwaarloosde deel in Syrië. De Arab Gas Pipeline, die in 2003 in gebruik werd genomen, was oorspronkelijk bedoeld om Egypte in staat te stellen aardgas noordwaarts te exporteren naar Jordanië en Syrië. Plannen om de pijpleiding verder uit te breiden naar Turkije werden ondertekend in 2006 en 2008, maar in 2009 opgegeven, voornamelijk vanwege financiële geschillen en het feit dat Egypte bijna geen gas meer had om te exporteren. Vandaag de dag bedient de pijpleiding voornamelijk Israël, aangezien het Israëlische gas doorgevoerd wordt naar Jordanië en zuidwaarts naar Egypte, terwijl het Syrische deel ongebruikt blijft. De pijpleiding kan jaarlijks ongeveer 10 BCM aardgas transporteren, maar deze hoeveelheid kan worden verhoogd tot 15 BCM als de pijpleiding wordt verbeterd met extra compressiestations.

De Arabische gaspijpleiding

Als Turkije inderdaad wordt aangesloten op de Arabische gaspijpleiding in het Syrische deel ervan, zou Israël in theorie gas noordwaarts kunnen transporteren via Jordanië naar Turkije en vandaar naar Europa (rechtstreeks of via ruildeals). Zo'n plan zal er waarschijnlijk niet komen zonder een aanzienlijke verbetering in de diplomatieke betrekkingen tussen Israël en Turkije en zonder normalisatie tussen Israël en het nieuwe regime in Syrië. Maar zelfs als geen van deze zaken zich voordoet, kan Israëlisch gas nog steeds Turkije bereiken als Jordanië of Egypte als “eindgebruiker” dient voor Israëlisch gas dat zij vervolgens doorverkopen aan Turkije. Een soortgelijke regeling bestond de afgelopen twee jaar: Israëlisch gas wordt geëxporteerd naar Egypte, dat het vloeibaar maakt en vervolgens exporteert naar Turkije en andere bestemmingen.

Er zit echter een addertje onder het gras. Elke regeling die Israël treft om droog gas via een pijpleiding aan Turkije te verkopen, zelfs indirect, kan door Cyprus en Griekenland worden gezien als een ondermijning van hun belangen met Israël. Bovendien zou de nieuwe pijpleidingverbinding enkele van de doelstellingen van het East Mediterranean Gas Forum (EMGF) kunnen ondermijnen. Het Turkse plan om aan te sluiten op de Arab Gas Pipeline in Syrië is slechts een van de vele plannen voor grote infrastructuurverbindingen tussen de twee landen. Turkse functionarissen hebben al met het nieuwe Syrische regime gesproken over projecten voor grensoverschrijdende weg-, spoor- en communicatie-infrastructuur. Dergelijke projecten zouden de invloed van Turkije in Syrië verder versterken en Ankara verschillende voordelen opleveren. Een daarvan zou het opstellen van een nieuwe zeegrensovereenkomst tussen Turkije en Syrië zijn, die de maritieme aanspraken van Cyprus in twijfel zou trekken en de samenwerking in het EMGF zou ondermijnen.

Israël moet stappen ondernemen om dergelijke zorgen van Cyprus en Griekenland weg te nemen. Israël moet duidelijk maken dat een eventuele mogelijkheid voor Israël om gas te exporteren via Turkije niet in strijd is met zijn plannen om de gezamenlijke infrastructuur in het oostelijke Middellandse Zeegebied uit te breiden. Zelfs als de pijpleidingplannen in Syrië werkelijkheid worden, zullen Israëlische gasbedrijven niet afhankelijk willen zijn van Syrië en Turkije als de belangrijkste doorvoerlanden voor hun gas en zullen ze er slechts voorzichtig en in beperkte hoeveelheden gebruik van maken. Bovendien willen Israëlische energiebedrijven niet graag vertrouwen op Egypte en Jordanië als eindgebruikers voor de verkoop van Israëlisch gas aan Turkije, deels vanwege problemen met de betaling van schulden. Ze zouden nog steeds de voorkeur geven aan een directere route naar nieuwe markten om hun portefeuille te diversifiëren, zoals een gezamenlijk LNG-project met Cyprus.

Niet-Iraanse oliepijpleidingen en elektriciteitsverbindingen naar Syrië

Het nieuwe regime in Syrië heeft energiebelangen die verder gaan dan het gebruik van het land als doorvoergebied voor gaspijpleidingen. Syrië heeft dringend behoefte aan een stabiele aanvoer van olie nu het geen regelmatige aanvoer van Iraanse ruwe olie en brandstoffen meer heeft. Tijdens het regime van Assad ontving Syrië ongeveer 90% van zijn olietoevoer uit Iran (60.000-70.000 vaten per dag), met nog eens 10% afkomstig van lokale Syrische olievelden. Daarnaast smokkelde Hezbollah brandstof naar Syrië via Libanon (ondanks Libanon's eigen problemen met ernstige olietekorten). De nieuwe realiteit in Syrië is heel anders. Onmiddellijk na de val van het regime van Assad verbrak Iran alle olietransporten naar Syrië. Tegelijkertijd bombardeerde Israël de smokkelroutes van Hezbollah naar Syrië, waardoor er geen brandstof meer vanuit Libanon kon worden gesmokkeld.

Olie- en gaspijpleidingen in Syrië

Onder deze nieuwe omstandigheden is Syrië nu op zoek naar samenwerkingsovereenkomsten om regelmatige olieleveranties te krijgen van een of meer van zijn buurlanden. De meest directe manier om dat te doen zijn grensoverschrijdende transporten per vrachtwagen, die duur zijn en niet frequent voorkomen. Op de lange termijn zal Syrië op zoek gaan naar nieuwe pijpleidingprojecten om een consistente aanvoer te garanderen. De meest voor de hand liggende bron is de bestaande oliepijpleiding tussen Syrië en Kirkuk in Irak, die in de jaren tachtig is gestopt en moet worden hersteld. Deze olievelden staan nu echter onder controle van de Koerdische regionale regering (KRG) in Noord-Irak, wat weerstand van Turkije zou kunnen oproepen.

Daarnaast onderzoeken Qatar, de VAE en Saoedi-Arabië allemaal de mogelijkheid om de nieuwe olieleverancier van Syrië te worden als onderdeel van het regionale spel om politieke voet aan de grond te krijgen bij het nieuwe Syrische regime. In de komende maanden kunnen we veel bewegingen in deze richting verwachten. Saoedi-Arabië is zeer gemotiveerd om olie te leveren aan Syrië in plaats van aan Qatar en mogelijk andere Qatarese plannen te dwarsbomen om zijn aanwezigheid in Syrië samen met Turkije te versterken.

Het lijkt erop dat Israël in dit stadium nog geen duidelijke beslissing heeft genomen over de aard van haar relatie met het nieuwe regime in Syrië. Dit is begrijpelijk, gezien de talrijke politieke scenario's die zich nog in Syrië kunnen voordoen en die de bestaande berekeningen volledig zouden veranderen. In termen van potentieel zou een normalisatieovereenkomst tussen Israël en Syrië echter nieuwe energieroutes en economische kansen voor Israël kunnen openen, waaronder de export van aardgas, hulp bij de olievoorziening, de oprichting van gezamenlijke windturbines op de Golanhoogten en meer. Als Israël traag reageert op ontwikkelingen rond nieuwe energie-infrastructuur in Syrië, vooral die onder leiding van Turkije, zou het wel eens een waardevolle economische en politieke kans kunnen missen om een integraal onderdeel te worden van een nieuwe regionale energiecorridor.

Dr. Elai Rettig is assistent-professor aan het Departement Politieke Studies en senior research fellow aan het Begin-Sadat Centrum voor Strategische Studies aan de Bar-Ilan Universiteit. Hij is gespecialiseerd in energiegeopolitiek en nationale veiligheid.

Bron: The Syrian Pipeline Game: How Turkey’s Plans Affect Israel’s Regional Ambitions