Het neo-Ottomaanse moment

31 maart 2025 | Door Amb. Alberto M. Fernandez*

Het moet een bitterzoet moment zijn geweest. Dagen nadat Turkije door de Europese Unie werd geprezen als belangrijke bondgenoot, omdat de EU probeert terug te slaan tegen de Verenigde Staten en de Oekraïneoorlog gaande wil houden, werd het regime van Erdoğan opgeschrikt door massale demonstraties na een hardhandig optreden van de regering tegen de politieke oppositie.

Ankara had het, tenminste op het internationale toneel, uitstekend gedaan. Het is bijna alsof Turkije een keerpunt heeft bereikt in zijn strijd om invloed.[1] Ondanks de waarschuwing van de EU aan Turkije dat het “de democratische waarden hoog moet houden,” is het zeer waarschijnlijk dat Turkije veel voordeel zal blijven halen uit zijn betrekkingen met de Europeanen, waaronder de Oekraïners, en met zowel Rusland als de Verenigde Staten.[2]

Het feit dat het regime intern nog autoritairder wordt dan het al was, lijkt een klein obstakel op de weg naar internationale invloed. Turkije is een aanzienlijk land met een groot leger en een ontluikende defensie-industrie, strategisch gelegen tussen Europa en Azië (iets wat de Romeinen al lang wisten over Anatolië en Constantinopel). Het is ook een grensland van de EU en kan dus de spuigaten van de illegale immigratie naar het Westen dichtdraaien of wagenwijd openzetten en is daar niet verlegen om geweest. Het land verwacht betaald te worden en zal dat ook blijven doen.

Maar verschillende factoren - de proxyoorlog van Iran met Israël, lokale burgeroorlogen, Erdogans eigen ambitie - hebben geleid tot de verwerving van een soort informeel imperium in het Midden-Oosten en Afrika waardoor Turkije macht en invloed kan projecteren tot ver buiten zijn grenzen. Een tijdlang leek het erop dat Erdoğan te stoutmoedig was geweest, waardoor een reeks potentiële tegenstanders - Griekenland, Egypte, Israël, de Verenigde Arabische Emiraten - zich bij elkaar voegde. Maar een paar jaar geleden besloot het regime van Erdoğan dat een directe ideologische confrontatie met Arabische staten zoals Egypte, de VAE en Saoedi-Arabië te duur was.[3] Ankara matigde de retoriek, legde zijn Arabische islamistische volmachten het zwijgen op en maakte de nodige gehoorzaamheid om de betrekkingen met deze staten te herstellen, zo niet warm, dan toch beter.

Dit “soort imperium” dat Turkije heeft verworven, bestaat meestal uit mislukte, paria- of kleptocratische staten die zich uitstrekken van de Kaspische Zee tot de Sahara. De uitzondering en parel in de kroon van deze duistere constellatie is Qatar, helemaal geen satelliet of marionet, maar een volwaardige partner, vooral financieel, met Turkije die hetzelfde ambitieuze, hardcore islamistische wereldbeeld deelt. Beide landen zijn belangrijke bondgenoten van de Hamas terroristen in Gaza.[4]

Maar buiten Qatar zijn er de intieme, voortdurende relaties van Turkije met regimes in Azerbeidzjan, Libië, Soedan, Somalië en Syrië. De relatie varieert van plaats tot plaats. Sommige, zoals het welvarende Azerbeidzjan, zijn geen afhankelijkheden maar etnische, politieke bondgenoten die denkbaar ergens anders heen zouden kunnen gaan, maar dat niet zullen doen. Azerbeidzjan en Turkije zijn bondgenoten tegen de Armeniërs en de Russen en in veel andere zaken, maar Azerbeidzjan heeft veel warmere banden met Israël dan Turkije. De olie van Azerbeidzjan stroomt naar Israël via de Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) pijplijn en vervolgens per tanker van Turkije naar Haifa. Ondanks de Turkse steun voor Hamas en de rabiate razernij tegen Israël, is de olie tijdens de Gaza-oorlog ononderbroken blijven stromen.

Het is waarschijnlijk dat het islamistische regime in Tripoli, Libië allang zou zijn gevallen door de troepen van de Libische sterke man Khalifa Haftar zonder Turkse interventie. Dit is een olierijke Turkse afhankelijkheid aan de Noord-Afrikaanse kust, een reïncarnatie van Libië voor de Italiaans-Turkse oorlog van 1911.

Soedan onder de voormalige dictator Omar Al-Bashir was een hechte bondgenoot van Erdoğan en die banden zijn versterkt en nieuw leven ingeblazen tijdens de Soedanese burgeroorlog door het Soedanese leger (SAF). SAF is dichter dan ooit bij een regelrechte overwinning in het conflict met de RSF Janjaweed militie. Een van de redenen hiervoor is dat de SAF militaire en politieke steun van Turkije, Rusland, China en Iran bij elkaar heeft kunnen sprokkelen. Dat, plus de mobilisatie van strijders afkomstig uit islamistische kaders en verschillende krijgsheren (waaronder voormalige rebellen uit Darfur), lijkt het tij te hebben gekeerd.[5] Een toekomstig Soedan dat direct onder SAF generaals of, waarschijnlijker, onder islamistische politici die dienen naar het genoegen van het leger zal hartelijke, nauwe banden hebben met Ankara. Soedan is verwoest als nooit tevoren door dit conflict, maar het land blijft - potentieel - een bron van grote rijkdom voor de heersende elites en buitenlandse bondgenoten.

Somalië heeft meer dan tien jaar lang veel baat gehad bij de steun van Turkije en die steun zal naar verwachting op een groot aantal gebieden worden voortgezet, waaronder de training en uitrusting van het lokale leger voor de strijd tegen de jihadisten van Al-Shabab. Turkije zoekt ook naar olie en gas voor de kust van Somalië.[6]

Het laatste stukje in dit nuttige, zij het soms krakkemikkige, imperium is natuurlijk Syrië, waar door Turkije gesteunde islamistische rebellen er in december 2024 in slaagden het 50 jaar oude Assad-regime omver te werpen. Net als Soedan is Syrië verwoest door oorlog, maar heeft het ook een groot potentieel. Net als Soedan is het ook strategisch gelegen. De rol van Turkije in het vormgeven van het toekomstige Syrische leger zal aanzienlijk zijn.[7]

Turkije heeft andere invloedsgebieden - Centraal-Azië is er één van - en probeert ook in Afrika de concurrentie aan te gaan met Rusland en China (op verschillende manieren) om te profiteren van de recente afname van de Franse, en meer in het algemeen de Westerse invloed, op het continent.[8]

Hoewel het niet gericht is tegen één specifieke tegenstander, zoals het proxy-netwerk van Iran in het Midden-Oosten dat was (het was gericht tegen Israël en de Verenigde Staten), stelt de keten van voorposten Turkije in staat om macht te projecteren tegen een reeks potentiële vijanden. Het kan aanwezig zijn in de Rode Zee en de Indische Oceaan. Het kan - via Syrië - Israël confronteren en Libanon en Jordanië overrompelen. Het sluit Egypte in vanuit het zuiden en westen. En het neemt het op tegen door de VAE gesteunde proxies in Libië, Soedan en Somaliland.

De uitdaging voor Ankara zal zijn om deze neo-imperiale relaties voor de heersende elite van Turkije wederzijds voordelig en winstgevend te houden, in plaats van verliesgevend.[9] Hier is de rol van de bondgenoten met geld - Qatar, Libië en Azerbeidzjan - belangrijk. Turkije kan Syrië en Soedan niet in zijn eentje zonder hulp weer opbouwen en daar ook niet van profiteren. Het moet ook voorzichtig manoeuvreren als het gaat om Rusland, China, Israël, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten - allemaal landen met hun eigen agenda's en belangen - en met een oplevende Verenigde Staten onder president Trump. Maar ondanks het onaangename gebral en de vele misstappen, heeft Turkije misschien een model van invloed, oorlog en politiek gevonden dat wel eens duurzamer en consequenter voor de regio zou kunnen blijken te zijn, en schadelijker voor de westerse belangen, dan het veel geroemdere proxy-netwerk van Iran.[10]

*Alberto M. Fernandez is Vice President van MEMRI.

[1] Apnews.com/article/turkey-rubio-fidan-ukraine-peace-defense-f35-21d69518e2b5748da3ecf7380f1065f5, 26 maart 2025.

[2] Politico.eu/artikel/turkije-crisis-recep-tayyip-erdogan-ekrem-imamoglu-arrest-eu-toetredingsfondsen, 27 maart 2025.

[3] Middleeasteye.net/news/turkije-egypt-einde-decennium-lange-rift-Erdoğan-bezoek-sisi, 13 februari 2024.

[4] Zie MEMRI Special Dispatch No. 11899, Qatari Defense Minister In Past Tweets: 'We Are All Hamas'; 'We Must Plan How To Influence The Decision-Makers In The U.S.', 27 maart 2025.

[5] 3ayin.com/kickle, 24 maart 2025.

[6] Aa.com.tr/nl/nl/energy/general/turkiye-signs-deal-for-oil-and-gas-exploration-in-somalian-offshore/42542#, 18 juli 2024.

[7] Longwarjournal.org/archives/2025/03/turkey-increasing-military-assistance-to-syria.php, 27 maart 2025.

[8] Turkiyetoday.com/turkiye/turkiye-expands-in-chad-with-deployment-at-former-french-bases-121893, 20 februari 2025.

[9] Zie MEMRI Daily Brief No. 600, Turkey's Syrian Mercenaries Come To The Sahel In Africa, 17 mei 2024.

[10] Zie MEMRI TV Clip No. 11918, Herdenking van de Ottomaanse overwinning in Gallipoli, Turkse president Erdoğan schetst 'onze spirituele geografie': 'Van Syrië tot Gaza, van Aleppo tot Tabriz, van Mosul tot Jeruzalem', 24 maart 2025.

Bron: The Neo-Ottoman Moment | MEMRI