Erdoğan, met woorden kun je geen schip besturen*

Door Prof. Efrat Aviv4 augustus 2024

BESA Center Perspectives Paper Nr. 2.294, 4 augustus 2024

SAMENVATTING: Het dreigement van Erdoğan dat Turkije Israël zal binnendringen, zoals het Libië en Nagorno-Karabach heeft gedaan, is een van de ernstigste uitspraken in de geschiedenis van de betrekkingen tussen Israël en Turkije. Dit artikel beschrijft de politieke context en achtergrond van dit dreigement en onderzoekt wat erachter kan zitten en waar het toe kan leiden in de betrekkingen tussen de landen. Het analyseert de politieke en economische uitdagingen waarmee Erdoğan wordt geconfronteerd, met een focus op het buitenlands beleid van Turkije in de afgelopen jaren. Hoewel de dreigementen van Erdoğan serieus moeten worden genomen, is het onwaarschijnlijk dat ze in dit stadium werkelijkheid zullen worden, hoewel het belangrijk is om de acties van Turkije in de toekomst nauwlettend in de gaten te houden.

In 2017 heb ik een boek gepubliceerd over antizionisme en antisemitisme in Turkije. In dat boek beschreef ik niet alleen de ontwikkeling van antisemitische en anti-Israël verschijnselen in Turkije door de jaren heen, maar onderzocht ik ook de vraag of Erdoğan zelf een antisemiet is. Ik betoogde dat of hij persoonlijk antisemitisch is of niet - een oordeel dat ik aan de lezer overlaat - de cruciale kwestie zijn invloed is op de opkomst en verspreiding van antisemitische sentimenten in de Turkse samenleving. In tegenstelling tot andere landen worden antisemitisme en antizionisme in Turkije vaak van bovenaf gedicteerd.

Ik moest hieraan denken na Erdoğans recente dreigement aan Israël, waarin hij beweerde dat Turkije Israël zou binnenvallen zoals het Libië en Nagorno-Karabach was binnengevallen en dat niets kon worden gedaan om dit te voorkomen. "We moeten sterk zijn zodat Israël niet doorgaat met zijn belachelijke acties tegen Palestina," zei hij. Dit dreigement, deels bedoeld om angst te creëren dat Israël de Turken zou kunnen aandoen wat het de Palestijnen zou hebben aangedaan, kwam na Netanyahu's toespraak tot het Congres, maar heeft daar niet noodzakelijkerwijs mee te maken, behalve als een poging om populariteit te winnen in een andere arena dan Washington. Erdoğan is geobsedeerd geraakt door Netanyahu en schildert hem in de Turkse media af als een nieuwe Hitler. Deze retoriek wordt geïllustreerd door een advertentie op straat met een afbeelding van Netanyahu's gezicht dat langzaam verandert in dat van Hitler. De afbeelding heeft als onderschrift: "Hitler is niet dood, hij verandert alleen van gedaante". Netanyahu's toespraak in het Congres was misschien een katalysator voor het dreigement, maar het was niet het beginpunt van Erdogans vijandigheid.

Erdoğans verklaring kwam een dag na het bloedbad van Hezbollah op 12 Druzische kinderen in Majdal Shams, een gebeurtenis waar hij niet op inging. Zelfs na 7 oktober zei Erdoğan eenvoudigweg: "We nodigen alle partijen uit om redelijk te handelen en impulsieve maatregelen te vermijden."

Is Erdoğan van plan om militaire eenheden naar Gaza te sturen of om hulp te bieden aan Hamas in de vorm van munitie? De wapenexport van Turkije is de afgelopen jaren sterk gestegen. In 2022 boekte de Turkse defensie-industrie een omzet van $10 miljard, waarbij de wapenexport $4,4 miljard bedroeg en naar verwachting zal stijgen. De Turkse drone Bayraktar, die een belangrijke rol heeft gespeeld in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne en in Syrië, Libië en Nagorno-Karabach, is niet het enige wapen dat Turkije produceert.

Israël was verrast door het dreigement van Erdoğan, hoewel het bewijs van zijn bedoelingen al in september 2023 opdook. Deze gebeurtenis werd overschaduwd door het bloedbad van oktober 2023. In september ontdekten douanebeambten in de haven van Ashdod een poging van Turkije om 16 ton raketmateriaal naar de Gazastrook te smokkelen. Twee containers met 54 ton gipszakken die door Turkije naar Gaza waren gestuurd, bleken ammoniumchloride te bevatten, dat door terroristische organisaties in de Gazastrook wordt gebruikt voor de productie van raketten.

Welke factoren brachten Erdoğan ertoe om zo'n ernstige bedreiging tegen Israël te uiten?

Deze dreigementen moeten worden gezien tegen de achtergrond van de toenadering van Turkije tot Syrië en Iran. Erdoğan heeft een groot deel van het afgelopen decennium geprobeerd om het regime van Bashar al-Assad in Syrië omver te werpen, na een nauwe persoonlijke relatie met Assad tussen 2007 en 2010 als onderdeel van Ankara's "nul problemen" beleid met zijn buren. Op een bepaald moment probeerde Erdoğan zelfs te bemiddelen in vredesbesprekingen tussen Syrië en Israël. De huidige Turkse toenadering tot Assad, die door Erdoğan meerdere malen een terrorist is genoemd, heeft vooral te maken met de anti-Syrische rellen in verschillende Turkse steden. In Ankara roepen oppositiepartijen op tot massale deportatie van Syrische vluchtelingen en de regering wendt zich tot het Syrische regime dat ze ooit omver wilde werpen om dit probleem te helpen oplossen. De rellen legden langdurige spanningen tussen Syriërs en Turken bloot, die worden verergerd door de economische druk van de hoge inflatie in Turkije. De Syrische kwestie vormt een bedreiging voor Erdogans populariteit binnen Turkije en versterkt de kritiek op hem.

Naast Syrië en Iran worden ook de betrekkingen tussen Turkije en Rusland aangehaald. In mei 2023 ontmoetten de ministers van Buitenlandse Zaken van Turkije, Rusland, Syrië en Iran elkaar in Moskou. Deze opwarming van de betrekkingen met vijanden van het Westen is vooral opmerkelijk omdat Turkije lid is van de NAVO.

De Turkse dreiging tegen Israël en de Turks-Israëlische conflicten van de afgelopen anderhalf decennium hebben de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling en haar leider herhaaldelijk de gelegenheid geboden om zichzelf te positioneren als voorvechters van de islam, een imago dat ze proberen te projecteren om hun electorale basis te verstevigen. Deze basis wordt bedreigd door de erosie van het politieke gezag en de aanhoudende economische crisis, waardoor het voor Erdoğan van cruciaal belang is om prominent op te treden tegen Israël. Bedenk dat Erdoğan ongeveer tien jaar geleden, tijdens zijn eerste presidentiële campagne, grote billboards plaatste waarop hij te zien was als de man die Israël zijn excuses liet aanbieden voor het Mavi Marmara-incident. Dit is ook de reden waarom de luchtvaart-, toerisme- en handelsbetrekkingen tussen Israël en Turkije bijna volledig werden stopgezet op bevel van Erdoğan, ondanks de verdrievoudiging die ze hadden genoten door de economische banden tussen de landen. Niettemin blijft Erdoğan te maken krijgen met aanzienlijke binnenlandse kritiek en protesten met betrekking tot zijn beleid ten aanzien van Israël. In sommige kringen wordt hij als te toegeeflijk beschouwd, omdat hij de diplomatieke betrekkingen niet heeft opgeschort en nog steeds een aanzienlijke hoeveelheid Azerbeidzjaans gas door Turkije laat stromen op weg naar Israël.

Kritiek komt vooral van degenen die dicht bij Erdoğan staan - met name de Yeniden Refah Partisi (Nieuwe Welvaartspartij), die bij de laatste lokale verkiezingen aan populariteit won ten koste van Erdoğans Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (de partij behaalde 6,19% van de stemmen). In zijn toespraak waarin hij Israël bedreigde, veroordeelde Erdoğan Doğan Bekin, het Istanbulse parlementslid van de Nieuwe Welvaartspartij in de Turkse Grote Nationale Assemblee, waardoor er een direct verband werd gelegd tussen de bedreiging van Israël en deze partij.

De protesten tegen de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling gaan niet alleen over economie of binnenlandse en buitenlandse politiek. Er is ook controverse over een wetsvoorstel dat de euthanasie vereist van zwerfhonden die niet in kennels zijn ondergebracht. Deze wet, die werd aangenomen zonder overleg met dierenartsen, leidde tot protesten in het hele land. Zulke protesten zouden een bredere beweging kunnen ontketenen, die mogelijk leidt tot demonstraties gedreven door de aanhoudende economische crisis. Die demonstraties zouden vergelijkbaar kunnen zijn met de Gezi Park-rellen van 2013 of zelfs nog heviger. Daarom is het voor Erdoğan van cruciaal belang om de binnenlandse steun te behouden.

Daarnaast moet de relatie van Turkije met Hamas worden benadrukt. Ondanks oproepen aan Hamas-leiders om Turkije na 7 oktober te verlaten, werd er geen actie ondernomen om deze instructie af te dwingen. Turkse steun voor Hamas heeft negatieve gevolgen voor gewone Turkse burgers, waaronder Turkse Joden. De wet die een dubbel staatsburgerschap met Israël verbiedt, verergert de vermeende loyaliteitsproblemen onder Turkse Joden nog meer.

Dus wat is de echte betekenis van het dreigement van Erdoğan?

Het is onwaarschijnlijk dat Turkije op dit moment militaire eenheden naar Gaza zal sturen. Er bestaan nog steeds diplomatieke betrekkingen tussen Turkije en Israël. Turkije heeft gedreigd flotilla's te sturen en Israël aan te vallen na het Marmara-incident in 2010 en na de weigering van humanitaire hulp aan Gaza na 7 oktober, maar die dreigementen bleken slechts retoriek. Het huidige dreigement, hoewel het even onwaarschijnlijk is dat het wordt uitgevoerd, zou kunnen wijzen op plannen om wapens en bijstand van inlichtingendiensten naar de rivalen van Israël te sturen.

Ten tweede, aangezien Turkije lid is van de NAVO, is het onwaarschijnlijk dat de VS een dergelijk scenario zouden toestaan. Of de dreigementen van Erdoğan nu wel of geen inhoud hebben, het simpele feit dat de president van een land dreigt met een militaire invasie van een land waarmee het diplomatieke betrekkingen onderhoudt, is ernstig. Dit is belangrijk voor Israël, maar ook voor andere landen waarmee Turkije betrekkingen onderhoudt. Opmerkelijk is dat, afgezien van de extreemrechtse leider in Nederland, Geert Wilders, geen enkele andere partij heeft gereageerd op het dreigement tegen Israël.

Deze maand is het 50 jaar geleden dat Turkije Noord-Cyprus bezette, en ondanks vredesbesprekingen blijft Turkije Griekenland en Cyprus bedreigen. Turkije werd door sjeik Nasrallah gewaarschuwd om niet toe te staan dat Israël vanaf zijn grondgebied aanvalt als er oorlog uitbreekt tussen Israël en Hezbollah, maar werd ook door Hakan Fidan, de Turkse minister van Buitenlandse Zaken, opgeroepen om "weg te blijven" van het conflict.

Het is opmerkelijk dat Turkije Syrië en Griekenland kan veroordelen en bedreigen, maar toch met hen kan onderhandelen, zoals het deed met Israël voor het tijdperk van Erdoğan. Erdoğan werd onlangs geciteerd toen hij zei: "Wij geloven dat het nuttig is om gebalde vuisten te openen. We willen dat geschillen worden opgelost door een wederzijdse dialoog aan de onderhandelingstafel." Maar het is moeilijk te geloven dat het Turkije van Erdoğan in staat is om dergelijke uitspraken te doen met betrekking tot Israël (wat een antwoord zou kunnen geven op de vraag of Erdoğan al dan niet een antisemiet is).

Tot slot, met betrekking tot Majdal Shams: Het bloedbad van 12 kinderen tijdens een voetbalwedstrijd zou Erdoğan, die zijn carrière begon als voetballer, moeten hebben geschokt.

Prof. Efrat Aviv is senior onderzoeker aan het BESA Center en universitair hoofddocent aan de afdeling Algemene Geschiedenis van de Bar-Ilan Universiteit.

[1] * Lafla peynir gemisi yürümez.

Bron: Erdoğan, You Can’t Sail a Ship with Words*