De echte dreiging van Damascus

17 december 2024 Door Amb. Alberto M. Fernandez*

Steden in de greep van tirannie en armoede. Een gebroken land geregeerd door krijgsheren en facties. Een uitgeholde middenklasse en bedreigde minderheden op de vlucht. Jihadisten op het platteland en een laaggradige opstand. Wanhoop en verpletterde hoop. Een veilige haven voor regionaal en wereldwijd terrorisme.

Dit was de realiteit van Syrië in de laatste jaren van het Assad-regime en het is heel goed mogelijk dat al deze omstandigheden ook van toepassing zijn op een nieuw Syrië dat na de val van Assad op 8 december 2024 onder een nieuw bestuur zal ontstaan.

Oorlog en tirannie zijn zeker mogelijkheden voor de toekomst van Syrië. Maar een deel van de kritiek van deskundigen lijkt ongepast, alsof ze bijna willen dat Syrië faalt. Velen waarschuwen voor het gevaar van een islamitische dictatuur in Damascus, maar natuurlijk zijn alle Arabische regimes dictaturen of autoritaire staten van de een of andere soort en verschillende daarvan hebben islamistische heersers gehad.

Soennitische islamisten hebben de afgelopen jaren geregeerd in Gaza (Hamas doet dat technisch gezien nog steeds, te midden van de puinhopen van de oorlog van Yahya Sinwar), Egypte en Soedan. Alle drie de regimes eindigden in tranen. In Gaza won Hamas een verkiezing maar pleegde daarna in 2007 een bloedige staatsgreep tegen de Palestijnse rivalen en regeerde met ijzeren hand terwijl het met tussenpozen oorlog voerde tegen Israël. In Egypte wonnen de islamisten de verkiezingen, regeerden desastreus en werden in 2013 door een anti-islamitisch leger omvergeworpen door een militaire staatsgreep. In Soedan drongen de islamisten het leger binnen, pleegden een staatsgreep in 1989 en regeerden 30 jaar lang rampzalig. Ze proberen daar weer aan de macht te komen.

Maar als er iets is dat Arabische machthebbers zorgen baart, dan is het niet zozeer Syrië dat - opnieuw - een dictatuur wordt, zoals het voor het grootste deel van de geschiedenis van het land is geweest sinds de onafhankelijkheid in 1946 en onafgebroken van 1963 tot 2024. Het is ook niet zo dat het de zoveelste Arabische “mislukte staat” wordt. Daar zijn er vandaag al verschillende van - Soedan en Jemen schieten me te binnen, Libanon misschien ook. Het Syrië van Assad was behoorlijk rampzalig en andere staten - het huidige Libië en Irak - lijken te hebben vermeden om volwaardige mislukte staten te worden vanwege hun olierijkdom.

De grootste angst is niet zozeer dat Syrië terugvalt in haar oude staat, maar dat er een nieuw type bestuur verschijnt - dat langverwachte, vaak uitgestelde ontstaan van een succesvolle (of relatief succesvolle) soennitische islamistische regering in een van de kernlanden van de Arabische wereld. Hoewel het verschijnen van zo'n fenomeen in Syrië helemaal niet zeker is, is er een duidelijke mogelijkheid dat het in de nabije toekomst in Damascus zal opduiken.

De opkomst van het islamistische Syrië-model, onder iemand als HTS-leider Ahmed Al-Shar'a (Abu Muhammad Al-Joulani), heeft twee machtige beschermheren: Turkije en Qatar. Ik ben geen bewonderaar van beide regimes, zoals ik al herhaaldelijk heb geschreven, maar beide brengen onschatbare expertise en slagkracht in voor het potentiële succes van een islamitisch politiek project in Syrië. Qatar brengt koud, hard geld. Wat Assad ook gestolen heeft, Qatar kan het goedmaken door harde valuta te storten op de Syrische Centrale Bank. Turkije brengt vaardigheden mee die even belangrijk zijn als de bijdragen van Qatar. Dat zijn een ruwe militaire macht, technische expertise en jarenlange ervaring met (electoraal succesvolle) islamistische politiek. Zowel Qatar als Turkije weten ook - en zijn relatief succesvol geweest in het bespelen van het Westen. Ze weten op welke knoppen ze moeten drukken en welke ze moeten vermijden.

Het scenario zou er ongeveer zo uitzien:

De interim-periode produceert een soort grondwettelijk document dat bepaalde vrijheden garandeert en voorziet in democratische verkiezingen onder VN-toezicht in 2025. De dynamische en bescheiden 42-jarige Ahmed Al-Shar'a wint de verkiezingen met gemak en wordt de eerste soennitische moslim, niet-Baathistische president van Syrië na meer dan 60 jaar.

Hij regeert als een democratisch verkozen onliberale autoritair, maar met relatief lichte hand. Hij heeft al controle over de nieuwe militairen van het land, de voormalige Syrische islamistische rebellen. Er zijn al signalen dat dit soort “Islamistisch Licht” model zijn voorkeur geniet. In een discussie uit april 2023 besprak Al-Shar'a de nadelen van het volgen van een Saoedisch of Afghaans model om islamitische normen af te dwingen die hij ongeschikt achtte voor Syrië. Het idee is om een dwangmaatschappij te vermijden waarin mensen hypocriet doen alsof ze de islamitische normen volgen, en in plaats daarvan vertrouwen op morele overreding in plaats van gewelddadige dwang.[1]

In zo'n scenario bevinden alle niet-Soennitische moslims zich in een inferieure positie, maar dat geldt ook voor plaatsen als Turkije en Qatar. Ironisch genoeg bevinden Syrische christenen zich misschien wel in de minst slechte positie onder de niet-moslims, gezien hun volstrekte politieke zwakte binnen Syrië in combinatie met hun relatieve belang voor het Westen als symbool van tolerantie. Heterodoxe groepen of pseudo-moslims (Druzen en Alawieten) en islamitische secularisten en vrijdenkers zouden zich waarschijnlijk in een veel minder gunstige positie bevinden.[2] Dat zijn ook groepen die minder belangrijk zijn in het Westen. Sommige waarnemers verwachten dat resolutie 2254 van de VN-Veiligheidsraad over Syrië uit 2015 als een soort beperking zou dienen voor ofwel een zegevierende HTS of voor een democratisch gekozen islamistische regering, maar dat lijkt onwaarschijnlijk.[3]

Er is misschien sowieso niet al te veel islamistische dwang nodig. In vluchtige revolutionaire situaties is er vaak een kritische massa van de publieke opinie die wil dat er nog radicalere stappen worden genomen als tegenreactie op het vorige regime. Islamisme zal nu in de mode komen in Syrië, tenminste op de korte termijn, en openbare demonstraties van soennitisch islamisme zullen de plaats innemen van de ruimte die eerder werd ingenomen door de afgoderij van het Assad-regime. Deze revolutionaire hartstocht zal minder een iets zijn dat van bovenaf wordt bevolen en meer van onderaf zal opborrelen.

We hebben een idee van hoe dit alles zou kunnen uitpakken omdat we het historische overzicht hebben van een decennium van islamistische heerschappij over het door rebellen bezette Idlib sinds 2015, vooral sinds de door Al-Shar'a geleide HTS in juli 2017 de hele stad Idlib innam. Dit is een bewind dat eerst radicaler en ongeorganiseerder was, maar na verloop van tijd ordelijker en systematischer werd, maar niet zonder een zekere mate van publieke ontevredenheid.[4] Veel van de burgerlijke functionarissen die toen door Al-Shar'a in Idlib werden aangesteld, zitten nu in Damascus op nieuwe gezagsposities, als interim-ministers. De combinatie van het politieke vernuft van Al-Shar'a, het geld van Qatar en de veiligheidsparaplu van Turkije zou wel eens kunnen leiden tot een betere situatie op de grond voor de meeste Syriërs dan het Assad-regime in de laatste fase. Het nieuwe regime mag van geluk spreken dat Assad de lat zo laag heeft gelegd.

Zo'n uitkomst zou een bedreiging zijn voor andere landen. Niet door mislukking maar door succes. Jordanië, een autoritaire bondgenoot van het Westen met een onrustige, ongelukkige Sunni-meerderheid, zou direct beïnvloed worden door dergelijke gebeurtenissen. Niet-islamitische autoritairen in de regio zullen erg ongelukkig zijn met het succes van zo'n provocerend model.

Dit is één manier waarop de situatie ter plaatse in Syrië zou kunnen uitpakken. Maar er zijn veel onbekenden. Hoe stevig is Al-Shar'a greep op zijn eigen troepen? Hoe essentieel is de man zelf (ik zou denken dat hij een extreem belangrijk onderdeel van dit plaatje is)? Wat als hij wordt vermoord? Is het land dan te gebroken of te chaotisch? Wat gebeurt er als het land nog meer oorlog te wachten staat, door een groeiende opstand van ISIS of een neobaathistische opstand (of beide)? Kan hij een soort compromis vinden met de zwaarbewapende Syrische Koerden dat hen tevreden stelt en aanvaardbaar is voor zijn Turkse beschermheren?

Eén ding dat waarschijnlijk lijkt, is de houding van het nieuwe regime tegenover Israël en zelfs tegenover de Verenigde Staten. Die zal waarschijnlijk relatief vijandig maar pragmatisch zijn, net zoals Turkije en Qatar vijandig staan tegenover die twee landen - indirect, retorisch, aspirationeel. Er kunnen zelfs op korte termijn gebieden van overeenstemming en indirecte samenwerking zijn. Syrië is er zo slecht aan toe dat het regime op korte termijn vrede nodig heeft, zelfs als het resoluut anti-Israël moet zijn. Sommigen willen misschien dat een HTS-regime een soort agressieve Syrische Hamas wordt en dat is mogelijk, maar niet onmiddellijk. Het nieuwe Syrische regime zal waarschijnlijk betrekkingen onderhouden met de voormalige Assad-stalhouders Iran en Rusland (net als Ankara en Doha).

Sommigen in het Westen roepen al dat de nieuwe Syrische machthebbers door verschillende “liberale, pluralistische” hoepels moeten springen als voorwaarde voor Westerse erkenning, maar het is helemaal niet duidelijk dat Syrië dat moet doen. Maar het is mogelijk dat de nieuwe autoriteiten in Damascus op zijn minst door de moties heen willen om een gemakkelijk af te leiden internationale gemeenschap tevreden te stellen die al overbelast is door meerdere mondiale, regionale en interne crises.

*Alberto M. Fernandez is vicevoorzitter van MEMRI.

[1] X.com/shijazi_tweets/status/1866755332581859713, 11 december 2024.

[2] Middleeasteye.net/newss/syria-north-druze-murder-uyghur-militants-suspicion, 24 augustus 2022.

[3] Press.un.org/nl/2015/sc12171.doc.htm, 18 december 2015.

[4] Meforum.org/achter-de-idlib-protesten, 29 mei 2024.

Bron: The Real Threat From Damascus | MEMRI