Dood bij volmacht? De val van Assad en de ineenstorting van de regionale strategie van Iran

Wat zijn de gevolgen voor Israël?

Tolik Piflaks | 8 december 2024

In de geneeskunde bestaat een verontrustende aandoening die het Munchausen syndroom by proxy wordt genoemd (nu bekend als Factitious Disorder Imposed on Another), waarbij een verzorger ziektes bij zijn of haar afhankelijke verzint of veroorzaakt, vaak om de controle te behouden en hun rol als 'beschermer' te valideren.

Terwijl de regionale strategie van Iran zich in 2024 ontrafelt, komt er een opvallende parallel naar voren: Teherans relatie met zijn proxystrijdkrachten vertoont een griezelige gelijkenis met deze pathologische dynamiek.

Net als de gediagnosticeerde verzorger die crises creëert om controle te krijgen, heeft Iran zichzelf gepositioneerd als de onmisbare beschermer van verschillende regionale krachten - van Hezbollah in Libanon tot het regime van Assad in Syrië.

De “Ring van Vuur” strategie, meesterlijk uitgewerkt door wijlen de Iraanse generaal Qasem Soleimani voordat hij in januari 2020 werd uitgeschakeld door een Amerikaanse droneaanval, ging niet alleen over de militaire omsingeling van Israël. Het was een complex web van gefabriceerde afhankelijkheden, waarbij de 'bescherming' van Iran vaak juist de conflicten versterkte waarmee zijn proxies werden geconfronteerd, waardoor een cyclus van eeuwigdurende afhankelijkheid ontstond.

Maar net zoals Munchausen by proxy uiteindelijk zowel de verzorger als de afhankelijke dreigt te vernietigen, is de Iraanse strategie dramatisch ineengestort en heeft ze haar volmachten met zich meegesleurd. De recente val van het Assad-regime, samen met de vernederende aftocht van sjiitische loyalisten naar Irak, markeert de terminale fase van deze pathologische relatie.

Men kan zich alleen maar afvragen: Is de dwangmatige behoefte van Iran om de 'beschermer' van de regio te zijn uiteindelijk zelfdestructief gebleken?

Irans militaire middelen en allianties verzwakken

Een belangrijke klap kwam door ongekende Israëlische militaire actie in Iran zelf. Precisie-luchtaanvallen waren gericht op raketproductiefaciliteiten in meerdere provincies, tastten de Iraanse luchtverdedigingscapaciteit ernstig aan en vernietigden productiefaciliteiten voor drones. Deze aanvallen toonden het vermogen van Israël om naar believen het Iraanse luchtruim binnen te dringen, waardoor het idee van Irans territoriale onkwetsbaarheid werd doorbroken en Irans regionale tegenstanders werden aangemoedigd.

De degradatie van de militaire capaciteiten van Hezbollah bleek het cruciale keerpunt te zijn. Met de ernstige verzwakking van hun machtigste proxymacht verloor Iran haar belangrijkste afschrikmiddel tegen zowel Israëlische acties als regionale oppositiebewegingen. Deze nieuwe realiteit moedigde Syrische rebellengroepen en andere anti-Iraanse krachten aan om doortastender op te treden, waardoor de regionale machtsdynamiek fundamenteel veranderde.

De ineenstorting van Irans positie in Syrië legde een andere onderliggende zwakte in Irans strategische bouwwerk bloot: de religieuze breuklijnen binnen hun alliantiesysteem.

Assad's Alawitische sekte, hoewel historisch gezien op één lijn met de sjiitische islam, neemt een complexe theologische positie in die altijd voor spanningen heeft gezorgd met het orthodoxe Twelver sjiisme van Iran. Dit religieuze onderscheid, dat lang over het hoofd werd gezien in tijden van kracht, werd steeds relevanter toen Iran voor moeilijke keuzes kwam te staan over het inzetten van middelen om hun bondgenoten te beschermen.

Het Alawitische geloof, dat door veel islamitische geleerden als heterodox wordt beschouwd, is altijd een spanningsveld geweest in de alliantie tussen Iran en Syrië. Soennitische moslims, die in Syrië de meerderheid vormen, staan bijzonder vijandig tegenover de Alawieten, die nog verder van de orthodoxe islam afstaan dan de reguliere sjiieten. De strategische berekeningen van Iran lijken prioriteit te geven aan het beschermen van sjiitische kernbelangen boven het behouden van steun voor perifere bondgenoten.

De omvang van de val van Assad onthulde de strategische zwakte van Iran. Toen de rebellen hun offensief lanceerden, werd het onvermogen van Iran om zinvolle steun te bieden aan haar oude bondgenoot overduidelijk. Anders dan in 2011-2015, toen Iran aanzienlijke middelen mobiliseerde om Assad te beschermen, kon Teheran dit keer alleen maar toekijken hoe het Syrische leger ineenstortte.

De snelle overgave van grote steden als Aleppo, Hama en Homs - in slechts tien dagen tijd - toonde aan hoe grondig de regionale invloed van Iran was uitgehold. Het gebrek aan steun van zowel Iran als Rusland, traditioneel de sterkste steunpilaren van Assad, bleek doorslaggevend voor de snelle ineenstorting van het regime.

De ontrafeling gaat door

De degradatie van de militaire capaciteiten van Hezbollah na de confrontatie met Israël vormde een beslissend keerpunt. De eliminatie van belangrijke leiders, waaronder verschillende topcommandanten en operationele planners, heeft een ernstig leiderschapsvacuüm gecreëerd. De vernietiging van belangrijke militaire infrastructuur, waaronder commandocentra, wapenopslagfaciliteiten en tunnelnetwerken, heeft verlammend gewerkt op wat ooit werd beschouwd als de machtigste proxymacht van Iran. Volgens schattingen van inlichtingendiensten is Hezbollah bijna 40% van hun elitestrijdkrachten kwijtgeraakt en het grootste deel van hun precisieraket-capaciteit.

Deze ongekende verzwakking van Hezbollah heeft de relatie met Iran fundamenteel veranderd. De traditionele coördinatiemechanismen tussen Teheran en zijn Libanese proxy zijn ernstig verstoord. Nu het Syrische grondgebied niet langer veilig is, is Iran de belangrijkste route kwijt voor het leveren van wapens en militaire adviseurs aan Hezbollah. De geavanceerde commando- en controlesystemen die ooit een naadloze samenwerking tussen Iraanse officieren en Hezbollah-eenheden mogelijk maakten, zijn grotendeels ontmanteld.

De positie van Hezbollah in Libanon zelf is ook ingrijpend veranderd. De organisatie krijgt steeds meer binnenlandse kritiek te verduren omdat ze Israëlische vergeldingsacties tegen Libanon uitlokt, terwijl haar vermogen om haar traditionele status van “staat binnen een staat” te handhaven door militaire en financiële verliezen in het gedrang is gekomen. De inzet van de Libanese strijdkrachten in het zuiden, in combinatie met de internationale vredesmacht, heeft de exclusieve controle van Hezbollah over haar traditionele bolwerken verder uitgehold.

Dit staat in schril contrast met eerdere fasen van het Syrische conflict (2011-2015), toen Iran een massale mobilisatie van sjiitische strijdkrachten orkestreerde om de val van Assad te voorkomen. In die periode zette Hezbollah duizenden strijders in voor kritieke gevechten, werden Iraakse sjiitische milities omgeleid van hun thuisgebied om te vechten in Syrië, en gaven officieren van de Iraanse Revolutionaire Garde (IRGC) strategische leiding en coördinatie in een demonstratie van de vroegere kracht van de as.

De definitieve ineenstorting van Assad - Wat betekent dit voor Iran?

De ineenstorting van het regime van Assad ging opmerkelijk snel. Vanaf 27 november 2024 lanceerde een coalitie van oppositiekrachten een verrassingsoffensief dat binnen enkele dagen ongeveer 250 steden en dorpen veroverde. Grote steden vielen snel na elkaar - Aleppo binnen 24 uur, gevolgd door Hama en Homs, waardoor Damascus effectief geïsoleerd raakte. De frontlinies van het Syrische leger vielen uiteen: troepen gaven zich over of verlieten hun positie. Op 8 december trokken de rebellen Damascus binnen, waar ze op minimale weerstand stuitten, terwijl Assad naar verluidt naar een onbekende locatie vluchtte. De Syrische premier, Mohammed Ghazi Jalali, kondigde aan dat de regering bereid was de macht over te dragen aan een overgangsgezag, waarmee een einde kwam aan de 50-jarige heerschappij van de Assad-familie.

De recente val van het Assad-regime is het hoogtepunt van Irans strategische tegenslagen. In tegenstelling tot eerdere interventies lijkt Teheran dit keer te hebben berekend dat de kosten van een interventie te hoog zouden zijn. De situatie is zodanig verslechterd dat Iran nu voor de vernedering staat te moeten onderhandelen met Syrische rebellengroepen - krachten die het ooit afdeed als terroristen - om een veilige doorgang voor hun diplomatieke personeel uit Damascus te verzekeren.

Doordat de rebellen belangrijke militaire middelen hebben veroverd op de troepen van Assad, is het machtsevenwicht verder verschoven. Hieronder vallen geavanceerde luchtverdedigingssystemen zoals de Pantsir S-1 en S-200, voorraden chemische wapens en aanzienlijke conventionele militaire apparatuur. Deze enorme overdracht van militaire capaciteiten betekent niet alleen een verlies voor de troepen van Assad, maar ook een strategische catastrofe voor de regionale positie van Iran.

En Israël?

Israël bekijkt deze ontwikkelingen met gematigd optimisme, maar blijft tegelijkertijd strategisch waakzaam. De verzwakking van de positie van Iran is een duidelijke overwinning, hoewel de opkomst van radicale soennitische groepen in Syrië nieuwe uitdagingen met zich meebrengt. De gematigde boodschap van de rebellengroepen aan het Westen is een tijdelijke geruststelling, maar er blijft onzekerheid bestaan over de stabiliteit op lange termijn langs Israëls noordgrens.

De nucleaire dimensie voegt nog een laag complexiteit toe aan de strategische berekeningen van Israël. De kwetsbaarheid van Iran zou ertoe kunnen leiden dat het land het nucleaire programma versnelt als defensieve maatregel. Omgekeerd zou Teheran kunnen berekenen dat het nastreven van nucleaire capaciteiten terwijl het blootgesteld is aan zowel Israëlische aanvallen als soennitische oppositie te riskant zou zijn, wat zou kunnen leiden tot tijdelijke terughoudendheid in hun nucleaire ambities. Dit creëert een delicaat venster van mogelijkheden - en risico's - voor de strategische planners van Israël.

De controle van de rebellengroepen over geavanceerde militaire capaciteiten, waaronder luchtverdedigingssystemen en voorraden chemische wapens, biedt zowel kansen als uitdagingen voor de Israëlische strategische planning. Hoewel de degradatie van het proxy-netwerk van Iran de onmiddellijke dreiging vermindert, vereist de mogelijkheid dat deze wapens in extremistische handen vallen een zorgvuldige controle.

Israëlische strategen moeten ook overwegen of de huidige verzwakking van de Iraanse macht de Israëlische belangen op lange termijn dient. Jarenlang heeft het soenni-sjiitische conflict de tegenstanders van Israël effectief verdeeld, waarbij elke islamitische sekte zich meer richtte op hun sektarische rivaliteit dan op de confrontatie met Israël. De mogelijke uitschakeling van Iran als regionale macht zou paradoxaal genoeg de uitdagingen voor Israël kunnen vergroten door soennitische jihadistische groeperingen toe te staan zich volledig op de Joodse staat te richten.

Dit scenario wordt bijzonder zorgwekkend gezien de uitgestrekte gebieden die mogelijk onder controle komen van soennitische extremistische groeperingen. Zonder het tegenwicht van door Iran gesteunde strijdkrachten zouden deze groepen nieuwe bases kunnen oprichten dichter bij de grenzen van Israël. Het historische patroon suggereert dat terwijl sjiitische strijdkrachten opereerden onder de strategische terughoudendheid van Iran, soennitische jihadistische groepen vaak minder voorspelbare en agressievere gedragspatronen vertonen.

Theologische crisis en gevolgen voor de toekomst

Misschien wel het meest ingrijpend is dat deze ontwikkelingen een ongekende theologische crisis hebben veroorzaakt binnen het Iraanse klerikale establishment. Het Ayatollah-regime heeft zichzelf lange tijd gepositioneerd als de voorhoede van de islamitische oppositie tegen Israël en het Westen en ziet deze houding als een katalysator voor de komst van de Mahdi, de sjiitische verlosser. De verwachting van het regime van een op handen zijnde nederlaag van Israël, die aannemelijk leek tijdens de eerste stadia van het conflict in oktober, is door de daaropvolgende gebeurtenissen in duigen gevallen.

Deze vertrouwenscrisis gaat verder dan militaire en politieke tegenslagen en vormt een uitdaging voor het fundament van de legitimiteit van het regime. De mislukking van de proxy-strategie van Iran, het toenemende binnenlandse verzet tegen het anti-Israëlbeleid van het regime en het groeiende internationale isolement hebben een diepgaande ideologische uitdaging gecreëerd. De onvervulde profetieën over de nederlaag van Israël hebben ertoe geleid dat het religieuze verhaal van het regime in twijfel wordt getrokken door haar belangrijkste aanhangers.

Dan is er nog de rest van het Iraanse publiek - waarvan sommigen helemaal niet sjiitisch zijn. De toenemende afwijzing door het Iraanse publiek van het anti-Israël standpunt van het regime vormt een uitdaging voor legitimiteit in eigen land. Deze ideologische dissonantie tussen apocalyptische retoriek en geopolitieke realiteit dwingt tot een fundamentele herwaardering van de revolutionaire identiteit van Iran en zijn rol in de islamitische wereld.

De transformatie van Soleimani's “Ring van vuur” in een cirkel van kwetsbaarheid betekent meer dan een strategische nederlaag - het betekent een potentiële ontrafeling van de theologische fundamenten waarop het revolutionaire regime van Iran zijn legitimiteit heeft gebouwd. Net als patiënten die uiteindelijk loskomen van de destructieve cyclus van Munchausen by proxy, beginnen de volmachten van Iran en het publiek de pathologische aard van de 'beschermende' relatie van het regime in te zien. De ineenstorting van deze strategie onthult een diepe waarheid: een beschermer die een voortdurende crisis nodig heeft om zijn rol te behouden, vernietigt uiteindelijk niet alleen zijn afhankelijken maar ook zichzelf.

Tolik is een Israëlische producent en scenarioschrijver met een gevarieerde carrière in de Israëlische media. Hij schreef voor talloze populaire Israëlische televisieshows en leverde bijdragen aan verschillende tv-netwerken en kranten, en heeft een achtergrond in scenarioschrijven, copywriting en reclame.

Bron: Death by proxy? The fall of Assad and collapse of Iran's regional strategy | All Israel News