www.wimjongman.nl
DEEL 2: HENOCH, DE WACHTERS EN DE VERGETEN MISSIE VAN JEZUS CHRISTUS - De zonen van God en de Nephilim - Genesis 6:1-4 serieus nemen.
26 februari 2023 - door Tom Horn
Deel 1 -
COMMENTAAR VAN DE REDACTIE: Deze nieuwe serie wordt aangeboden in memoriam van Dr. Michael Heiser die met zijn werkelijk baanbrekende onderzoek naar de Goddelijke Raad en het Henochiaanse wereldbeeld (gebaseerd op het boek Henoch en zijn verbinding met de Hebreeuwse theologie vóór en ten tijde van Jezus) de deur opende voor een rijker begrip van het Leven van Christus dan voorgaande generaties zich hadden kunnen voorstellen. Deze serie weerspiegelt de inhoud van de toonaangevende boeken die door Defender Publishing voor Dr. Heiser-Reversing Hermon zijn gepubliceerd: Enoch, the Watchers, and the Forgotten Mission of Jesus Christ en zijn tweedelige boekenset A Companion to the Book of Enoch: A Reader's Commentary, Volume 1: The Book of the Watchers en Vol II: The Parables of Enoch. LET OP: ALLE WINST UIT DE VERKOOP VAN DR. MICHAEL HEISER'S BOEKEN VAN SKYWATCHTVSTORE.COM WORDT GEDONEERD AAN ZIJN WEDUWE TIJDENS DEZE SERIE.
Genesis 6:1-4 is een van de meest gemarginaliseerde passages in de Bijbel. Veel predikanten en bijbelstudenten doen er alles aan om het niet op zijn waarde te schatten en kiezen voor "veilige" interpretaties waardoor het op de lange baan geschoven kan worden. Het Tweede Tempel Jodendom gaf het een prominente, bijna centrale rol bij het begrijpen van Gods activiteit in de geschiedenis. Deze serie probeert aan te tonen dat het die status verdient. Genesis 6:1-4 is in feite een van de belangrijkste, die een belangrijke rol speelt in de bijbelse theologie. Daarom moeten we beginnen met te bespreken hoe het moet worden geïnterpreteerd en hoe niet.
Toen de mensen zich op het land begonnen te vermenigvuldigen en er dochters geboren werden, zagen de zonen van God dat de dochters van de mensen aantrekkelijk waren. En zij namen alle vrouwen die zij verkozen. Toen zei de Heer: "Mijn Geest zal niet eeuwig in de mens blijven, want hij is vlees; zijn dagen zullen 120 jaar zijn." De Nephilim waren in die dagen op aarde, en ook daarna, toen de zonen Gods tot de dochters der mensen kwamen en zij hun kinderen baarden. Dit waren de machtige mannen van weleer, de mannen van naam en faam.
Weinig bijbelpassages roepen zoveel vragen op als deze. Wie zijn de zonen van God? Zijn ze goddelijk of menselijk? Wie waren de Nephilim? Voordat we deze en andere vragen gaan behandelen, moeten we leren hoe we deze passage niet moeten interpreteren.
De Sethitische interpretatie
De zogenaamde Sethitische interpretatie weigert de passage letterlijk te nemen, met de zonen van God als goddelijke wezens ("engelen") en hun nakomelingen als reuzen. Deze opvatting is de christelijke consensuspositie sinds het einde van de vierde eeuw na Christus. Het is nog steeds de overheersende benadering van Genesis 6:1-4 in moderne evangelische kerken.[i].
In deze benadering zijn de zonen van God niets anders dan mensen, mannen uit de lijn van Seth, de zoon van Adam en Eva die werd geboren nadat Kaïn Abel had vermoord (Genesis 4:25-26; 5:3-4). Vermoedelijk beschrijven deze vier verzen een verboden huwelijk tussen de godvruchtige mannen uit Seth's geslacht ("zonen van God") en de goddeloze vrouwen uit Kaïns geslacht ("dochters van de mensheid"). In deze lezing was iedereen die op aarde leefde uiteindelijk afkomstig uit deze twee lijnen, die beide afstamden van de kinderen van Adam en Eva.[ii] Op deze manier onderscheidt de Bijbel dan de goddelijke van de goddeloze. Een deel van de grondgedachte voor deze opvatting komt uit Genesis 4:26, waar we, afhankelijk van de vertaling, lezen dat ofwel Seth ofwel de mensheid "de naam van de Heer begon aan te roepen" (NIV). De lijn van Seth moest zuiver blijven en gescheiden van het kwade geslacht. De huwelijken van Genesis 6:1-4 deden deze scheiding teniet en veroorzaakten de toorn van God in de zondvloed.
De Sethitische visie op Genesis 6:1-4 is zeer gebrekkig. Ten eerste stelt Genesis 4:26 nooit dat de enige mensen die "de naam van de Heer aanriepen" mannen waren uit Seth's geslacht. Dat idee is aan de tekst opgedrongen. Ten tweede, zoals we in het volgende hoofdstuk zullen zien, faalt deze opvatting jammerlijk bij het verklaren van de Nephilim. Ten derde noemt de tekst de vrouwen in de episode nooit "dochters van Kaïn". Het zijn eerder "dochters van de mensheid". Er is geen verband met Kaïn. Dit betekent dat de Sethitische visie op de tekst wordt ondersteund door iets dat niet in de tekst voorkomt, wat de antithese is van exegese. Ten vierde is er geen gebod in de tekst betreffende huwelijken of een verbod om met bepaalde personen te trouwen. Er zijn geen "Joden en niet-Joden" in deze tijd.[iii] Ten vijfde, niets in Genesis 6:1-4 of ergens anders in de Bijbel identificeert mensen die voortkomen uit Seth's geslacht met de beschrijvende uitdrukking "zonen van God". Dat verband is louter een veronderstelling waardoor het verhaal wordt gefilterd door degenen die de Sethitische visie aanhangen.
Een nauwkeurige lezing van Genesis 6:1-4 maakt duidelijk dat er een tegenstelling wordt geschapen tussen twee klassen van individuen, de ene menselijk en de andere goddelijk. Wanneer gesproken wordt over de vermenigvuldiging van de mensheid op aarde (v. 1), noemt de tekst alleen dochters ("dochters werden hun geboren"). Het punt is niet letterlijk dat elke geboorte in de geschiedenis van de aarde na Kaïn en Abel resulteerde in een meisje. De schrijver zet eerder een tegenstelling tussen twee groepen neer. De eerste groep is menselijk en vrouwelijk (de "dochters van de mensheid"). Vers 2 introduceert de andere groep voor het contrast: de zonen van God. Die groep is niet menselijk, maar goddelijk.
Dit standpunt vertoont meer gebreken dan ik hier zal uiteenzetten, maar het punt is duidelijk. De Sethitische hypothese bezwijkt onder het gewicht van haar eigen incoherentie.
Goddelijke menselijke heersers
Een andere benadering die stelt dat de "zonen van God" in Genesis 6:1-4 menselijk zijn, en suggereert dat zij moeten worden begrepen als goddelijk gemaakte menselijke heersers. Een overzicht van de academische literatuur die dit perspectief verdedigt onthult dat het voortkomt uit het volgende: (1) de zinsnede "zonen van de Allerhoogste" in Psalm 82:6 verwijzen naar mensen, en dat vervolgens teruglezen in Genesis 6:1-4; (2) de taal waarin God naar mensen verwijst als zijn zonen (Exodus 4:23; Psalm 2:7): 7), wat, zo wordt beweerd, parallel loopt met het oude geloof in het Nabije Oosten dat koningen werden beschouwd als goddelijke nakomelingen;[iv] en (3) met het argument dat de slechte huwelijken die in de verzen worden veroordeeld, menselijke polygamie waren van de kant van deze goddelijke heersers.
Net als bij de Sethitische interpretatie gaat deze opvatting uit van veronderstellingen die haar bij toetsing ongeldig maken. Ten eerste zegt de tekst van Genesis 6 nooit dat de huwelijken polygaam waren. Dat idee moet in de passage worden gelezen. Ten tweede beperken oude parallellen de taal van het goddelijk zoonschap tot koningen. Bijgevolg ontbreekt het idee van een groep zonen van God aan een coherente parallel uit het Oude Nabije Oosten. De precieze meervoudszin verwijst naar goddelijke wezens elders in het Oude Testament, niet naar koningen (Job 1:6; 2:1; 38:7; Psalm 29:1; 82:6 [vgl. 82:1b]; 89:6 [Hebreeuws: 89:7]). [v] Ten derde is het brede idee van "menselijk goddelijk koningschap" elders in het Oude Testament geen coherent argument tegen een bovennatuurlijke kijk op Genesis 6. Het was Gods oorspronkelijke ontwerp dat Zijn menselijke kinderen dienende heersers over de aarde zouden zijn onder Zijn gezag als Zijn vertegenwoordigers - in aanwezigheid van Zijn heerlijkheid. Het herstel van het verlies van de visie van Eden houdt uiteindelijk in dat er een volk wordt geschapen dat bekend staat als Israël en dat het een koning krijgt (David), die het model is voor de Messias. In de uiteindelijke eschatologische uitkomst is de Messias de ultieme Davidische koning, en alle verheerlijkte gelovigen delen die heerschappij in een nieuw, wereldwijd Eden. Maar het is een gebrekkige hermeneutiek om het oude koningschap of de verheerlijking van gelovigen terug te lezen in Genesis 6. De reden is duidelijk: de huwelijken in Genesis 6:1-4 corrumperen de aarde in de aanloop naar het zondvloedverhaal. Een bijbelse theologie van goddelijk menselijk heerserschap in het herstelde Eden zou niet corrupt en kwaadaardig zijn.
Kortom, de meervoudigheid van de uitdrukking "zonen van God" en de hemelse context van het gebruik ervan elders laten ons zien dat er geen exegetische reden is om het voorkomen van de uitdrukking in Genesis 6:2, 4 uit te sluiten van de lijst van bovennatuurlijke wezens. De reden voor deze keuze is bezorgdheid over het bovennatuurlijke alternatief.
De kant van Petrus en Judas
Petrus en Judas omarmden een bovennatuurlijke kijk op Genesis 6:1-4. Twee passages zijn bijzonder relevant.
2 Petrus 2:1-10:
Maar er waren ook valse profeten onder het volk.... En in hebzucht zullen zij u uitbuiten met valse woorden, waarvan de veroordeling van lang geleden niet ijdel is, en hun ondergang sluimert niet. Want als God de engelen die zondigden niet spaarde, maar hen met ketenen van duisternis gevangen hield in Tartarus en hen overleverde om bewaard te worden voor het oordeel, en de oude wereld niet spaarde, maar Noach, een verkondiger van gerechtigheid, en zeven anderen behoedde toen hij een vloed over de wereld van de goddelozen bracht, en de steden Sodom en Gomorra tot vernietiging veroordeelde, hen tot as verlagend, hen tot voorbeeld stellend voor hen die goddeloos zullen zijn, en redde de rechtvaardige Lot, afgemat door de levenswijze van wetteloze personen in losbandigheid (want die rechtvaardige man, terwijl hij dag na dag onder hen leefde, kwelde zijn rechtvaardige ziel door de wetteloze daden die hij zag en hoorde), en de Heer weet hoe hij de godvruchtigen moet redden uit beproevingen en de onrechtvaardigen moet reserveren om gestraft te worden op de dag des oordeels, en in het bijzonder degenen die het vlees achterna gaan in bezoedelende lusten en die het gezag verachten.
Judas 5-7:
Nu wil ik u eraan herinneren, hoewel u alles eens en voor altijd weet, dat Jezus, nadat hij het volk uit het land Egypte had gered, de tweede keer degenen die niet geloofden heeft vernietigd. En de engelen die zich niet aan hun eigen domein hielden, maar hun eigen woonplaats verlieten, heeft hij in eeuwige boeien gehouden onder diepe duisternis voor het oordeel van de grote dag, zoals Sodom en Gomorra en de steden rondom hen die zich overgaven aan seksuele onzedelijkheid en onnatuurlijke begeerte nastreefden, als voorbeeld worden gesteld door de straf van het eeuwige vuur te ondergaan.
Geleerden zijn het erover eens dat de passages over hetzelfde onderwerp gaan.[vi] Zij beschrijven een episode uit de tijd van Noach en de zondvloed, toen "engelen" zondigden.[vii] Die zonde, die de zondvloed inluidde, was seksueel van aard; zij wordt in dezelfde categorie geplaatst als de zonde die aanleiding gaf tot het oordeel over Sodom en Gomorra. De overtreding werd door Petrus en Judas geïnterpreteerd als een bewijs van verachting van het gezag en de grenzen van het "juiste wonen" voor de betrokkenen. Al deze elementen zijn transparant in Genesis 6:1-4. Er is eenvoudigweg geen andere zonde in het Oude Testament die aan deze specifieke details voldoet - en er is helemaal geen andere "engelachtige" zonde in het Oude Testament die de referentie zou kunnen zijn.[viii]
De straf voor de overtreding wordt echter niet genoemd in Genesis 6:1-4. Petrus laat de goddelijke zonen van God gevangen houden in "Tartarus" in ketenen van duisternis tot een tijd van oordeel.[ix] Judas herhaalt de gedachte en verduidelijkt het oordeel als de dag des Heren ("de grote dag"; vgl. Zefanja 1:1-7; Openbaring 16:14). Deze elementen komen uit Joodse literatuur die tussen ons Oude en Nieuwe Testament (de Tweede Tempelperiode) is geschreven en die de episode van Genesis 6 opnieuw vertelt. De beroemdste daarvan is 1 Henoch. Dat boek informeerde het denken van Petrus en Judas; het maakte deel uit van hun intellectuele wereldbeeld.[x] De geïnspireerde schrijvers van het Nieuwe Testament vonden het prima om naar de inhoud van 1 Henoch en andere Joodse boeken te verwijzen om hun theologie te verwoorden.
KIJKEN! DR. HEISER LEGT HET "OMKEREN VAN HERMON" UIT
Deze observaties zijn belangrijk. De Joodse traditie vóór de tijd van het Nieuwe Testament had een overweldigende kijk op Genesis 6:1-4. Met andere woorden, zij waren in overeenstemming met 2 Petrus en Judas. De interpretatie van de passage, althans met betrekking tot de bovennatuurlijke oriëntatie ervan, was geen punt van discussie tot het einde van de vierde eeuw na Christus, toen het uit de gratie raakte bij sommige invloedrijke kerkvaders, vooral Augustinus.[xi]
Maar de bijbelse theologie komt niet voort uit de kerkvaders. Zij komt voort uit de bijbelse tekst, gekaderd in zijn eigen context. Geleerden zijn het erover eens dat de Tweede Tempel Joodse literatuur die Petrus en Judas beïnvloedde, een grote vertrouwdheid vertoont met de oorspronkelijke Mesopotamische context van Genesis 6:1-4. Voor iemand die het Oude en Nieuwe Testament als even geïnspireerd beschouwt, betekent het interpreteren van de Genesispassage "in context" het analyseren ervan in het licht van de Mesopotamische achtergrond en van 2 Petrus en Judas, waarvan de inhoud gebruik maakt van bovennatuurlijke interpretaties uit de Joodse theologie van hun eigen tijd.[xii] Het filteren van Genesis 6:1-4 door de christelijke traditie die eeuwen na het Nieuwe Testament ontstond, kan eerlijk gezegd niet worden beschouwd als het interpreteren ervan in context.
De Nephilim
Een van de grote debatten over Genesis 6:1-4 is de identiteit van de Nephilim, een vraag die onlosmakelijk verbonden is met de betekenis van de term. Zoals we in hoofdstuk 3 zullen ontdekken, is de rol van de oude Mesopotamische context voor waarom Genesis 6:1-4 zelfs in de Bijbel staat, cruciaal voor het juiste begrip van de Nephilim. Joodse denkers in de Tweede Tempelperiode begrepen die oorspronkelijke Mesopotamische context, en daarom zagen zij de Nephilim van goddelijke zonen van God in overgrote meerderheid als reuzen. Dit perspectief omvat de vertaling van de Hebreeuwse term met gigas ("reus") in de Septuagint, de Griekse vertaling van het Hebreeuwse Oude Testament.[xiii]
Voor sommige lezers lijkt het vanzelfsprekend dat de Nephilim moeten worden opgevat als "reuzen". Maar veel commentatoren verzetten zich tegen deze weergave en stellen dat het moet worden gelezen als "gevallenen" of "zij die vallen op" (een gevechtsuitdrukking). Deze opties zijn gebaseerd op het idee dat het woord is afgeleid van het Hebreeuwse werkwoord n-p-l (naphal, "vallen"). Belangrijker is dat degenen die stellen dat Nephilim vertaald moeten worden met één van deze uitdrukkingen in plaats van met "reuzen", dit doen om het quasi-domeinelijke karakter van de Nephilim te vermijden. Dat maakt het voor hen weer gemakkelijker om te beargumenteren dat de zonen van God die de Nephilim voortbrachten menselijk waren.
In werkelijkheid maakt het niet uit of "gevallenen" de vertaling is. De Nephilim en de Anakim/Rephaim die van hen afstammen (Numeri 13:33; Deuteronomium 2:20-21; 3:1-11) worden nog steeds beschreven als ongewoon groot. Bijgevolg levert het volhouden dat de naam "gevallen" betekent geen ontsnapping op aan een bovennatuurlijke interpretatie.[xiv]
Ondanks de nutteloosheid van het argument ben ik niet geneigd het punt toe te geven. De term Nephilim betekent niet "gevallenen".[xv] Joodse schrijvers en vertalers (b.v. de Septuagint) denken gewoonlijk aan "reuzen" wanneer zij de term gebruiken of vertalen. Daar zijn goede redenen voor.
Om mijn eigen kijk op de betekenis van de term uit te leggen, heb ik te maken met Hebreeuwse morfologie, de manier waarop woorden in het Hebreeuws gespeld of gevormd worden. Die discussie wordt heel snel technisch, maar we moeten er hier enige aandacht aan besteden.
De spelling van het woord "Nephilim" geeft een aanwijzing van welk grondwoord de term is afgeleid. "Nephilim" wordt in de Hebreeuwse Bijbel op twee verschillende manieren gespeld: nephilim en nephiylim. Het verschil is de "y" in de tweede spelling. Het Hebreeuws had oorspronkelijk geen klinkers. Alle woorden werden alleen met medeklinkers geschreven. Na verloop van tijd begonnen Hebreeuwse schriftgeleerden sommige medeklinkers te gebruiken om lange klinkers aan te geven. Het Engels doet dit met de "y" medeklinker - soms is het een klinker. Het Hebreeuws doet dat ook met zijn "y"-letter (de jod).
Het resultaat is dat de tweede spelling (nephiylim) ons vertelt dat de stam achter de term een lange-i (y) had voordat de meervoudsuitgang (-im) werd toegevoegd. Dat helpt ons te bepalen dat het woord niet "zij die vallen" betekent. Als dat zo was, zou het woord nophelim zijn gespeld. Een vertaling van "gevallen" van het werkwoord naphal wordt ook verzwakt door de spellingsvorm "y". Als het woord komt van het werkwoord naphal, zouden we een spelling van nephulim voor "gevallen" verwachten.
Er is echter nog een andere mogelijke verdediging voor de betekenis "gevallen". In plaats van van het werkwoord naphal komt het woord misschien van een zelfstandig naamwoord met een lange-i klinker in de tweede lettergreep. Een dergelijk zelfstandig naamwoord wordt door Hebreeuwse grammatici een qatiyl zelfstandig naamwoord genoemd. Hoewel het zelfstandig naamwoord naphiyl niet voorkomt in de Hebreeuwse Bijbel, zou de hypothetische meervoudsvorm nephiylim zijn, wat de lange spelling is die we in Numeri 13:33 zien.
Deze optie lost het spellingprobleem op, maar verklaart al het andere niet: de oorspronkelijke Mesopotamische context, de Tweede Tempel Joodse erkenning van die context, het verband van de term met Anakim reuzen (Numeri 13:33; Deuteronomium 2-3), en het feit dat de Septuagint vertalers het woord vertaalden als "reuzen", niet als "gevallenen".
Dus waar komt de spelling nephiylim vandaan? Is er een antwoord dat tegelijkertijd de spelling verklaart en waarom de vertalers consequent "reuzen" dachten? Dat is er inderdaad.
Bedenk dat het Oude Testament ons vertelt dat Joodse intellectuelen werden meegenomen naar Babylon. Gedurende die zeventig jaar leerden de Joden Aramees spreken. Ze brachten het later terug naar Juda. Zo werd het Aramees de primaire taal in Judea in de tijd van Jezus. Ik denk dat de Joodse schriftgeleerden een Aramees zelfstandig naamwoord hebben overgenomen: naphiyla, dat "reus" betekent. Wanneer dat woord in het Hebreeuws in het meervoud wordt gezet, krijg je nephiylim, precies wat we zien in Numeri 13:33. Dit is de enige verklaring voor de betekenis van het woord die alle contexten en alle details verklaart.
De oorsprong van de Nephilim
Er zijn twee mogelijke benaderingen van de oorsprong van de Nephilim in Genesis 6:1-4 die in overeenstemming zijn met het bovennatuurlijke begrip van de zonen van God in het Israëlitische wereldbeeld.[xvi] De eerste en meest transparante is dat goddelijke wezens naar de aarde kwamen, menselijk vlees aannamen, samenleefden met menselijke vrouwen, en ongewone nakomelingen voortbrachten die bekend staan als Nephilim. Uiteraard vereist deze opvatting dat de reuzenclans die bij de verovering werden aangetroffen, worden gezien als fysieke afstammelingen van de Nephilim (Numeri 13:32-33).[xvii]
Het voornaamste bezwaar tegen deze benadering is de seksuele component. De moderne verlichte geest kan dit eenvoudigweg niet verdragen. Meestal wordt in dit verband een beroep gedaan op Mattheüs 22:23-33, in de veronderstelling dat vers 30 leert dat engelen geen seksuele gemeenschap kunnen hebben:
Dezelfde dag kwamen er Sadduceeën bij hem, die zeggen dat er geen opstanding is, en zij stelden hem een vraag, zeggend: 'Leraar, Mozes heeft gezegd: 'Als een man sterft zonder kinderen, moet zijn broer de weduwe huwen en voor zijn broer nageslacht verwekken.' Nu waren er zeven broers onder ons. De eerste trouwde en stierf, en omdat hij geen kinderen had, liet hij zijn vrouw aan zijn broer na. Zo ook de tweede en de derde, tot de zevende toe. Na hen allen stierf de vrouw. In de opstanding dan, van de zeven, wiens vrouw zal zij zijn? Want zij allen hadden haar." Maar Jezus antwoordde hun: "U vergist zich, want u kent noch de Schriften, noch de macht van God. Want in de opstanding trouwen zij niet en worden zij ook niet ten huwelijk gegeven, maar zijn zij als engelen in de hemel. En wat de opstanding van de doden betreft, hebt gij niet gelezen wat God u heeft gezegd: "Ik ben de God van Abraham, en de God van Isaak, en de God van Jakob"? Hij is niet de God van de doden, maar van de levenden." En toen de menigte het hoorde, waren ze verbaasd over zijn leer.
BEKIJK ALLE 4 PROGRAMMA'S MET DR. HEISER IN DE "COMPANION TO THE BOOK OF ENOCH" SERIE!
De tekst hierboven zegt niet dat engelen geen geslachtsgemeenschap kunnen hebben; er staat dat ze dat niet doen. De reden zou duidelijk moeten zijn. De context voor de uitspraak is de opstanding, die ofwel in het algemeen verwijst naar het hiernamaals, ofwel, meer precies, naar het definitieve, vernieuwde wereldwijde Eden. Het punt is in beide gevallen duidelijk. In de geestelijke wereld, het rijk van de goddelijke wezens, is er geen behoefte aan voortplanting. Voortplanting is noodzakelijk om de menselijke bevolking in stand te houden. Het leven in de volmaakte wereld van Eden vereist ook niet dat de menselijke soort in stand wordt gehouden door het krijgen van kinderen - iedereen heeft een onsterfelijk opstandingslichaam. Bijgevolg is er geen behoefte aan seks in de opstanding, net zoals er geen behoefte aan is in het niet-menselijke geestelijke rijk. Genesis 6 heeft het geestelijke rijk of de uiteindelijke wereld van Eden niet als context. De analogie valt volledig weg. De passage in Matteüs is daarom nutteloos als commentaar op Genesis 6:1-4.
Ondanks het gebrekkige gebruik van deze evangeliepassage, blijven christenen deze interpretatieoptie voor Genesis 6:1-4 afwijzen. De oude lezer zou er geen probleem mee hebben gehad. Maar voor de moderne mens lijkt het onmogelijk dat een goddelijk wezen menselijk vlees kon aannemen en doen wat deze passage beschrijft.
Het bezwaar is vreemd, omdat deze interpretatie minder dramatisch is dan de incarnatie van Jahweh als Jezus Christus. Hoe is de maagdelijke geboorte van God als mens acceptabeler? Wat is er niet verbazingwekkend aan het feit dat Jezus zowel een goddelijke als een menselijke natuur heeft? Trouwens, wat beledigt het moderne wetenschappelijke verstand niet dat God door het geboortekanaal van een vrouw gaat en het leven als mens doormaakt, en moet leren praten, lopen, eten met een lepel, zindelijk wordt en door de puberteit gaat? Al deze dingen zijn veel schokkender dan Genesis 6:1-4.
Dat engelen - en zelfs God - een echte lichamelijkheid kunnen hebben is duidelijk in de Bijbel. Bijvoorbeeld, Genesis 18-19 is heel duidelijk dat Jahweh zelf en twee andere goddelijke wezens Abraham in fysiek vlees ontmoetten. Zij aten samen een maaltijd (Genesis 18:1-8). Genesis 19:10 vertelt ons dat de twee engelen Lot fysiek moesten grijpen en hem terug in zijn huis moesten trekken om kwaad in Sodom te voorkomen, iets wat moeilijk te doen zou zijn als de twee wezens niet echt fysiek waren. Een ander voorbeeld is Genesis 32:22-31, waar we lezen dat Jakob worstelde met een "man" (32:24), die in de tekst ook tweemaal wordt beschreven als elohim (32:30-31). Hosea 12:3-4 verwijst naar dit voorval en beschrijft het wezen dat met Jakob worstelde als elohim en mal'ak ("engel"). Dit was een fysieke strijd, waarbij Jakob gewond raakte (32:31-32).
Hoewel visuele verschijningen in menselijke vorm gebruikelijker zijn, beschrijft het Nieuwe Testament ook episodes waarin engelen het best als lichamelijk worden begrepen. In Matteüs 4:11 kwamen engelen naar Jezus nadat Hij door de duivel was verzocht en "bedienden" Hem (vgl. Marcus 1:13). Dit betekent zeker meer dan rondzweven voor Jezus' gezicht. Engelen verschijnen en spreken (Matteüs 28:5; Lucas 1:11-21, 30-38), gevallen die veronderstellen dat er daadwerkelijk geluidsgolven worden voortgebracht. Als een louter auditieve ervaring werd bedoeld, zou men verwachten dat de communicatie wordt beschreven als een droomvisioen (Handelingen 10:3). Engelen openen deuren (Handelingen 5:19) en slaan op discipelen om hen wakker te maken (Handelingen 12:7). Deze specifieke episode is bijzonder interessant, omdat Petrus in de tekst ten onrechte denkt dat de engel slechts een visioen was.
Er is een tweede bovennatuurlijke benadering van Genesis 6:1-4 die de seksuele taal als eufemistisch ziet, niet als letterlijk. In dit perspectief wordt de taal van samenwonen gebruikt om het idee over te brengen dat goddelijke wezens die rivalen zijn van Jahweh verantwoordelijk zijn voor het voortbrengen van de Nephilim, en daarom verantwoordelijk zijn voor de latere reuzenclans.
Deze benadering gebruikt Jahweh's relatie met Abraham en Sarah als een analogie.[xviii] Hoewel er geen suggestie is van een seksuele relatie tussen een belichaamde Jahweh en Sarah om Izaäk en dus de Israëlieten voort te brengen, is het niettemin waar dat de Israëlieten zijn ontstaan door bovennatuurlijke interventie. In die zin heeft Jahweh Israël "verwekt". De middelen die God gebruikte om Abraham en Sara in staat te stellen een kind te krijgen worden in de Bijbel nooit beschreven, maar de Schrift is duidelijk dat een of andere goddelijke interventie noodzakelijk was.[xix] Het stilzwijgen van de Bijbel over de aard van de bovennatuurlijke interventie opent de deur voor het idee dat andere rivaliserende goden nakomelingen voortbrachten om de kinderen van Jahweh tegen te werken.
Beide benaderingen veronderstellen daarom dat de Nephilim en de daaropvolgende reuzenclans een bovennatuurlijke oorsprong hadden, maar zij verschillen van mening over de middelen.[xx]
VOLGENDE: Nephilim na de zondvloed
Eindnoten:
[i] De geschiedenis van de interpretatie van Gen. 6:1-4 wordt gedetailleerd beschreven in twee belangrijke studies: Annette Yoshiko Reed, Fallen Angels and the History of Judaism and Christianity: The Reception of Enochic Literature (Cambridge: Cambridge University Press, 2005); Archie J. Wright, The Origin of Evil Spirits: The Reception of Genesis 6:1-4 in Early Jewish Literature, Revised Edition (Fortress Press, 2015).
[ii] De werkwoordsvorm ("begon") is derde mannelijk enkelvoud. Aangezien het woord ʾadam, dat in moderne vertalingen vaak wordt weergegeven als "mensheid" (bijv. Gen. 1:26), niet voorkomt in het vers, zou de meest natuurlijke weergave zijn dat Seth de naam van de Heer begon aan te roepen. Als dit het geval is, dan moet de Sethitische visie het geloof van Seth vanaf dat moment extrapoleren naar alleen mannen, omdat het de "zonen" van God zijn die geestelijk onderscheiden moeten zijn van de "dochters" van de mensheid. Eén manier om dit te omzeilen is te stellen dat Gen. 6:1-4 godvruchtige Sethitische mannen beschrijft die met goddeloze niet-Sethitische vrouwen trouwen. De passage zegt dat natuurlijk nooit, en veronderstelt dat, per definitie, de enige godvruchtige vrouwen op de planeet diegenen waren die verwant waren aan Seth. Zij die "de mensheid" in het vers invoegen ("de mensheid begon de naam van de Heer aan te roepen") ondermijnen met die beslissing de Sethitische visie, want dan zouden mensen uit andere lijnen, niet alleen die van Seth, de naam van de Heer aanroepen.
[iii] Het is ook misplaatst om te stellen dat de Sethitische visie geldig is omdat de schrijvers en bewerkers van de Torah onder de wet leefden. Er zijn bijna-relatie huwelijken in het Genesis verhaal voorafgaand aan de Sinai wetgeving. Abraham en Sarah hadden bijvoorbeeld dezelfde vader, maar verschillende moeders, een verboden seksuele relatie in de Torah (Gen. 20:12; vgl. Lev. 18:9, 11; 20:17; Deut. 27:22). Met andere woorden, de latere juridische achtergrond van de Sinaï wordt elders in Genesis niet verondersteld, en kan dus niet worden verondersteld als achtergrond voor Gen. 6:1-4. Er is eenvoudigweg geen steun voor veroordeling van menselijk huwelijk in de tekst.
[iv] Over de incoherentie van het interpreteren van Hebreeuwse ʾelohim in Psalm 82 als mensen, zie Unseen Realm, 23-27, en de wetenschappelijke bronnen die daarin in voetnoten te vinden zijn. Verschillende relevante essays zijn ook te vinden op de website van de auteur: http://www.thedivinecouncil.com.
[v] De opvatting van het goddelijk koningschap wordt ook verdedigd door te beweren dat er in het oude Nabije Oosten geen voorbeelden zijn van goddelijke wezens die "trouwen" met menselijke vrouwen, terwijl er wel voorbeelden zijn van koningen die beweren een gemengde afstamming te hebben van goden en mensen. Deze formulering leidt de aandacht af van de vele verwijzingen naar seksuele activiteit tussen goddelijke wezens en mensen in de oude literatuur, door te suggereren dat Gen. 6:1-4 moet verwijzen naar huwelijksrelaties. Dit is een woordspelletje, want het idee van "huwelijk" komt voort uit Engelse vertalingen. Het woord "vrouwen" is gewoon het normale meervoud voor "vrouw" (nashim). De bijbelse eufemismen van "nemen" (Gen. 6:2) of "binnengaan" bij een vrouw (Gen. 6:4) worden niet uitsluitend gebruikt voor het huwelijk. Ze worden ook gebruikt om de seksuele daad buiten het huwelijk te beschrijven. Dat wil zeggen, "een vrouw nemen" kan een ongeoorloofde seksuele relatie beschrijven (Gen. 38:2; Lev. 18:17; 20:17, 21; 21:7), evenals "binnenkomen bij" (Gen. 38:2; 39:14; Lev. 21:11; Richt. 16:1; Amos 2:7). Het punt van de taal van Gen. 6:1-4 is een seksuele relatie, niet het huwelijk. Dit bezwaar is dus een onderscheid zonder onderscheid. Ook logisch gezien faalt deze opvatting. Het bezwaar over het ontbreken van goddelijk-menselijke huwelijken is erop gericht het goddelijke element uit Gen. 6:1-4 te elimineren, waardoor de episode gereduceerd wordt tot zuiver menselijke relaties (zij het met goddelijke koningen als focus). Maar op welke logische basis zouden meerdere huwelijken tussen koningen en vrouwen de wereld in chaos brengen, waardoor Gods oordeel in een catastrofale zondvloed nodig zou zijn?
Zie bijvoorbeeld, Peter H. Davids, The Letters of 2 Peter and Jude (Pillar New Testament Commentary; Grand Rapids, MI: Eerdmans, 2006) 3; Michael Green, 2 Peter and Jude: An Introduction and Commentary (Tyndale New Testament Commentaries 18; Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1987) 68; Jerome H. Neyrey, 2 Peter, Jude: A New Translation with Introduction and Commentary (Anchor Yale Bible 37C; New Haven; London: Yale University Press, 2008) 120–22.
[vii] De woordkeuze ("engelen") komt uit de Septuagint, het Oude Testament dat overwegend door schrijvers van het Nieuwe Testament wordt gebruikt.
[viii] Sommige uitleggers stellen zich een opstand van engelen vóór de zondeval voor, die zou kunnen passen bij 2 Petrus. De Bijbel vermeldt een dergelijke gebeurtenis niet. Het dichtst dat men erbij komt is in Openbaring 12:7-9. Niet alleen was Openbaring het laatste boek van het Nieuwe Testament dat werd geschreven, wat betekent dat het niet de referentie van 2 Petrus kan zijn, maar Openb. 12:7-9 associeert de oorlog in de hemel met de eerste komst van de Messias, niet met gebeurtenissen vóór de zondvloed. Er is geen bijbels bewijs voor een opstand van engelen vóór de zondvloed. Het idee komt uit Milton's Paradise Lost, niet uit de Bijbel.
[ix] De zinsnede "gevangen gehouden in Tartarus" in 2 Petr. 2:4 is de vertaling van een werkwoord lemma (ταρταρόω) dat wijst op de term uit de klassieke Griekse literatuur voor de bestemming van de goddelijke Titanen, een term die ook gebruikt wordt voor hun half goddelijke nakomelingen. Zie William Arndt, Frederick W. Danker, en Walter Bauer, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature (Chicago: University of Chicago Press, 2000) 991. De terminologie leert ons duidelijk dat voor Petrus en Judas een anti-bovennatuurlijke interpretatie van Gen. 6:1-4 niet op het oog stond. Zie G. Mussies, "Titans," in Dictionary of Deities and Demons in the Bible, 2nd ed. (ed. Karel van der Toorn, Bob Becking, and Pieter W. van der Horst; Leiden; Boston; Keulen; Grand Rapids, MI; Cambridge: Brill; Eerdmans, 1999) 872-874; G. Mussies, "Giants," in ibid., 343-345; David M. Johnson, "Hesiod's Descriptions of Tartarus (Theogony 721-819)," The Phoenix 53:1-2 (1999): 8-28; J. Daryl Charles, "The Angels under Reserve in 2 Peter and Jude," Bulletin for Biblical Research 15.1 (2005) 39-48.
[x] Dit soort dingen komt vaak voor in de menselijke ervaring. Wie bijvoorbeeld de gedachten van Johannes Calvijn over predestinatie of de visie van een dispensationalist op profetie heeft gelezen, zal het bijna onmogelijk vinden dat materiaal uit zijn of haar denken te bannen bij het lezen van respectievelijk het boek Romeinen of Openbaring. 1 Henoch en andere werken maken deel uit van het denken van Petrus en Judas, omdat ze bekend waren en serieus werden genomen door tijdgenoten. De inhoud van 1 Henoch duikt elders in deze brieven op. Voor wie al deze teksten bestudeert, vooral in het Grieks, is het duidelijk dat Petrus en Judas 1 Henoch zeer goed kenden. Geleerden hebben veel aandacht besteed aan parallellen tussen dat boek en de brieven van Petrus en Judas. Zie George W. E. Nickelsburg, 1 Enoch: A Commentary on the Book of 1 Enoch 1-36, 81-108 (Minneapolis: Fortress, 2001) 83-87.
[xi] Zie de eerder aangehaalde studie van A. Yoshiko Reed voor de geschiedenis van hoe de vroege kerk de bovennatuurlijke visie op Gen. 6:1-4 omarmde en verwierp.
[xii] Zie hoofdstuk 3 van dit boek voor de Mesopotamische context van Gen. 6:1-4.
[xiii] Meervoudsvormen van dit lemma zijn, afhankelijk van de grammaticale context, gigantes en gigantas.
[xiv] Voor een gedetailleerde bespreking van de Anakim en andere reuzenclans in het Oude Testament, zie Unseen Realm, 183-214.
[xv] De vertaling "gevallenen" is gebaseerd op een karakterisering van het gedrag van de reuzen, niet op enige passage die ons vertelt dat dit is wat Nephilim betekenen. Eén Dode Zee-rol zegt dat de Wachters "vielen" uit hun rechtmatige positie bij God en dat hun nakomelingen in hun voetsporen traden (CD [Damascus Document] II:1-19). Merk op dat het werkwoord naphal wel voorkomt in dit vers, maar het woord Nephilim niet. Dat wil zeggen, de "gevallen staat" is geen afgeleide van de naam zelf. Het woord Nephilim komt slechts twee keer voor in de Dode Zee-rollen. In geen van beide gevallen wordt een verband gelegd met enig gedrag. In feite wordt de term nooit uitgelegd. In bepaalde Engelse vertalingen van de Dode Zee-rollen komt deze "gevallen" taal soms elders voor, maar dergelijke gevallen zijn voorzien van een haakje - ze zijn geleverd door vertalers, maar zonder enige ondersteuning van het manuscript (bijv. 4Q266 Frag. 2 ii:18). Het meest recente wetenschappelijke werk over de Nephilim en de latere reuzenclans is de recente Harvard dissertatie van Brian Doak (gepubliceerd als The Last of the Rephaim: Conquest and Cataclysm in the Heroic Ages of Ancient Israel, Ilex Series 7 [Cambridge: Harvard University Press, 2013]). Ondanks zijn vele verdiensten faalt Doaks boek over de reuzen met betrekking tot de betekenis van Nephilim. Annus' baanbrekende artikel (zie hoofdstuk 3 van dit boek) komt noch in Doaks dissertatiebibliografie noch in die van zijn boek voor.
[xvi] Zoals hoofdstuk 3 duidelijk zal maken, is een bovennatuurlijke benadering de enige benadering die in overeenstemming is met de oorspronkelijke Mesopotamische achtergrond van Gen. 6:1-4.
[xvii] Het resultaat van het samenwonen (of een andere vorm van goddelijk ingrijpen per de daaropvolgende discussie) is ook iets dat aarzeling veroorzaakt. De informatie uit de tekst van de Schrift en de archeologie leidt tot de conclusie dat noch de Nephilim noch hun nakomelingen buitensporig lang waren. Het bewijsmateriaal wijst op hetzelfde bereik voor ongewoon lange mensen vandaag de dag (de bovenste zes voet tot acht voet). De enige maat voor een reus die in de bijbelse tekst voorkomt is die van Goliath. De traditionele (Masoretische) Hebreeuwse tekst geeft hem "zes el en een spanwijdte" (1 Sam. 17:4), ongeveer negen voet en negen duim. De Dode Zee Rol lezing van 1 Sam. 17:4 is het daar niet mee eens en stelt Goliath op vier el en een spanwijdte, of zes voet en zes inches. Vrijwel alle geleerden beschouwen de Dode Zee-rollen als superieur en authentiek. Archeologisch werk in het oude Nabije Oosten bevestigt dat een lengte van anderhalve meter naar de maatstaven van die tijd een reus was. Tot op heden is er geen menselijk skelet uit Syrië-Palestina (Kanaän) dat een buitengewone lengte vertoont. Een aantal amateuronderzoekers en websites hebben beweerd dat er twee vrouwenskeletten van zeven voet zijn gevonden op een twaalfde-eeuwse begraafplaats in Tell es-Sa'idiyeh op de oostelijke oever van de Jordaan. Deze bewering komt uit een commentaar op Deuteronomium van Jeffrey Tigay van de Universiteit van Pennsylvania (J. Tigay, Deuteronomy, JPS Torah Commentary [Philadelphia: Jewish Publication Society, 1996], 17). Tigay gaf de volgende voetnootinformatie na het noemen van deze vermeende ontdekking: "De ontdekking in Jordanië werd gerapporteerd door Jonathan Tubb van het British Museum in een lezing aan de Universiteit van Pennsylvania in 1995; zie de binnenkort te verschijnen Excavations at Tell es-Sa'idiyeh III/2 van het British Museum." Het blijkt dat dit niet waar is. Ik schreef professor Tubb van het British Museum om te vragen of hij een rapport over deze twee skeletten had gepubliceerd, en ik noemde de voetnoot van Tigay. Hij antwoordde (29 april 2014): "Het spijt me dat ik u moet teleurstellen, maar ik vrees dat de voetnoot het gevolg is van een verkeerd begrepen opmerking die ik maakte tijdens een lezing over Sa'idiyeh die ik enige tijd geleden op Penn gaf. We hebben geen ongewoon grote skeletten van de Sa'idiyeh begraafplaats. We zijn in de laatste fase van de voorbereiding van het eindrapport over de graven, en alle metriek zal in het boek worden opgenomen." Lezers kunnen terecht op www.moreunseenrealm.com (hoofdstuk 25) voor een screenshot van de oorspronkelijke e-mail. Tot op heden zijn er geen menselijke skeletten uit Kanaän die een bizarre hoogte vertonen. Voor documentatie van deze beweringen en wetenschappelijke bibliografie, zie mijn bespreking (en voetnoten) in Unseen Realm, 210-214. De grootte van Og's bed (Deut. 3:11) kan niet worden opgevat als een precieze indicatie van Og's eigen afmetingen. De meest directe link naar de Babylonische polemiek is het bed van Og (Hebreeuws: ʿeres). De afmetingen ervan (9 × 4 el) zijn precies die van het cultusbed in de ziggurat Etemenanki-die de meeste archeologen identificeren als de Toren van Babel waarnaar in de Bijbel wordt verwezen.10 Ziggurats maakten deel uit van tempelcomplexen - goddelijke huizen. Het ongewoon grote bed in Etemenanki was ondergebracht in "het huis van het bed" (bit erši). Het was de plaats waar de god Marduk en zijn goddelijke vrouw Zarpanitu elkaar jaarlijks ontmoetten voor een rituele vrijpartij, met als doel de goddelijke zegen over het land. Het ritueel was ook bedoeld om de door de goden ingestelde kosmische orde te handhaven. Een verband tussen Og en Marduk via de gelijke bedmaten verraadt dus het idee dat Og de erfgenaam en bestendiger was van de Babylonische kennis en kosmische orde van vóór de zondvloed. Dit verbindt Og rechtstreeks met Gen. 6:1-4 en zijn Apkallu polemiek die in hoofdstuk 3 van dit boek wordt besproken. Wat de afmetingen niet doen is ons de lengte van Og geven - de getallen zijn heel duidelijk gegeven voor een theologisch doel, niet een klinisch. Over Marduks bed en het heilige huwelijk, zie Martti Nissinen, "Akkadian Rituals and Poetry of Divine Love," in Mythology and Mythologies: Methodological Approaches to Intercultural Influences; Proceedings of the Second Annual Symposium of the Assyrian and Babylonian Intellectual Heritage Project Held in Paris, France, October 4-7, 1999, Melammu Symposia 2 (ed. R. M. Whiting; Helsinki: Neo-Assyrian Text Corpus Project, 2001) 93-136; Beate Pongratz-Leisten, "Sacred Marriage and the Transfer of Divine Knowledge: Alliances between the Gods and the King in Ancient Mesopotamia," in Sacred Marriages: The Divine-Human Sexual Metaphor from Sumer to Early Christianity (red. Martti Nissinen en Risto Uro; Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2008) 43-72.
[xviii] Sarah zou ver voorbij de leeftijd zijn geweest om een eicel te produceren voor bevruchting en de fysieke eisen van het ter wereld brengen van een kind.
[xix] Eén geleerde heeft onlangs het idee geopperd dat Jahweh in het Oude Testament wordt gezien als een "seksuele godheid": David E. Bokovoy, "Did Eve Acquire, Create, or Procreate with Yahweh? A Grammatical and Contextual Reassessment of קנה in Genesis 4:1," Vetus Testamentum 63 (2013) 19-35. Ik geloof niet dat een uitdrukking als "seksuele godheid" het semantische punt van Gen. 4:1 weergeeft. Bokovoy stelt dat het werkwoord in kwestie in Gen. 4:1 (qanah) scheppen of voortplanten betekent. Ik ben het ermee eens dat het werkwoord zeker deze betekenis kan hebben. Bokovoy's argument is dat de bijbelschrijver geloofde dat God deelnam aan het mysterie van de voortplanting. Hoewel hij het niet zegt, lijkt zijn veronderstelling te zijn dat de bijbelschrijvers de conceptie toeschreven aan de godheid omdat zij, in tegenstelling tot ons, niet wetenschappelijk wisten hoe de menselijke bevruchting en wat er gebeurt in de baarmoeder werkte. Ook daar ben ik het mee eens. Maar Bokovoy's conclusie, dat Jahweh "actief deelnam" aan Kaïns voortplanting, behoeft kwalificaties die hij in zijn werk niet opneemt. Men kan zeggen dat in de perceptie van de bijbelschrijver, en zelfs van Eva zelf, God de zwangerschap van Eva heeft veroorzaakt. Maar wat betekent dat? De bijbelschrijver was niet onkundig van de betrokkenheid van de man (Adam). De tekst van de eerste helft van Gen. 4:1 zegt expliciet dat Adam "Eva, zijn vrouw, kende en zij [vervolgens] zwanger werd". Met andere woorden, de bijbelschrijver begreep dat seksuele gemeenschap tussen een man en een vrouw leidde tot zwangerschap. Er is geen voorwaarde voor modern wetenschappelijk inzicht om dat te begrijpen. In de tweede helft van het vers zegt Eva (ESV): "Ik heb bij de Heer een man gekregen [lemma: qanah; vorm: qanîtî]." Maar merk op dat Eva het grammaticale onderwerp is van dit "seksuele" werkwoord, niet het voorwerp. Bokovoy's schrijven klinkt alsof Jahweh hier het onderwerp is, en dat Jahweh seksueel deelneemt met Eva. Dat is niet wat de grammatica van de tekst zegt. De formulering van de auteur mist precisie en is daarom misleidend. Toch zou men, Bokovoy volgend voor de discussie, Eva's uitspraak zo kunnen vertalen: "Ik heb een man verwekt bij YHWH". Wat zou dit betekenen, aangezien de schrijver duidelijk Adam heeft als degene die seksuele betrekkingen met Eva heeft? Het antwoord is eenvoudig. Deze passage is verwant aan andere in het Oude Testament waar de auteur vertelt dat paren geslachtsgemeenschap hebben en vervolgens de zwangerschap (bijv. "opening van de baarmoeder") toeschrijft aan Yahweh - d.w.z. God krijgt de eer voor het mysterie van de voortplanting (Gen. 18:9-14; 21:1-2; 25:21; 29:32-35; 30:16-24; 1 Sam. 1:19-20; Ps. 17:14; 127:3; Jes. 44:2, 24). Dit is niet ingewikkeld of schokkend, en het is geen bewijs dat Jahweh geacht werd seksueel met iemand deel te nemen. Het mysterie van de voortplanting en de geslachtsdaad worden onderscheiden in Gen. 4:1 en andere passages.
[xx] Het verzoenen van de eerste opvatting met wat 2 Petr. 2:4-10 en Judas 6-7 zeggen over "de engelen die zondigden" is eenvoudig, vooral gezien de seksuele aard van de gebeurtenissen van Sodom en Gomorra, die beide schrijvers gebruiken als analoge situaties. De tweede benadering trekt het seksuele taalgebruik niet in twijfel, maar beschouwt het als eufemistisch. Dat Petrus en Judas seksuele taal gebruiken is geen verrassing: het komt voor in het Oude Testament. Volgens deze benadering is er geen reden om aan te nemen dat Petrus en Judas het niet ook als eufemistisch beschouwden. Wat in ieder geval niet coherent kan worden ontkend is dat Petrus en Judas goddelijke wezens als daders hebben, en niet louter mensen.