Europa's slapende reus ontwaakt

De politiek in Berlijn heeft een aardbeving ondergaan die niemand zag aankomen.

Door Noah Barkin - 1 maart 2022

Eind vorig jaar, toen Angela Merkel nog Duits kanselier was, vroeg ik een van de meest scherpzinnige buitenlandpolitieke denkers in haar regering naar de zorgwekkende afhankelijkheid van het land van autoritaire machten en de onwil van haar politieke klasse om deze betrekkingen te heroverwegen.

In die tijd stond Berlijn op het punt een nieuwe gaspijpleiding uit Rusland in gebruik te nemen en kondigden de grootste Duitse bedrijven belangrijke nieuwe investeringen in China aan. Maar Merkel was op haar retour en de vraag die velen zich stelden was of een verandering in het leiderschap zou kunnen leiden tot een verandering in de aanpak van Duitsland. De Duitse ambtenaar was sceptisch.

"Vrijheid betekent in Duitsland niet hetzelfde als op andere plaatsen," vertelde deze persoon, die op voorwaarde van anonimiteit openhartig de Duitse politieke mores besprak. "Als de afweging gaat tussen economische achteruitgang en een uitholling van de vrijheden, zou Duitsland wel eens voor het laatste kunnen kiezen.

In het weekend stond Merkels opvolger, Olaf Scholz, op het podium in de Bondsdag en bewees het tegendeel door vrijheid voorop te stellen in een verbluffende reactie op de onuitgelokte Russische invasie in Oekraïne. Daarmee verbrak hij taboes in het Duitse buitenlandse beleid die dateren vanaf de oprichting van de Bondsrepubliek meer dan 70 jaar geleden.

Scholz kondigde aan dat Duitsland zijn afhankelijkheid van Russisch gas zou beëindigen, 100 miljard euro extra zou uitgeven aan zijn leger en honderden antitankwapens en Stinger-raketten aan Oekraïne zou leveren om het overvleugelde leger te helpen de totale aanval van Rusland af te slaan. Duitsland kan ook worden gedwongen de levensduur van zijn kerncentrales te verlengen om de energiekloof te dichten die is ontstaan door de stopzetting van de Russische gasleveringen.

Elk van deze beslissingen heeft iets van een aardbeving. Samen vormen ze een politiek cataclysme dat niemand zag aankomen - niet van een beginnende kanselier die bekend staat om zijn voorzichtigheid, niet van een coalitie van Duitse partijen met pacifistische wortels, en zeker niet van een regering onder leiding van de sociaal-democraten, met hun geschiedenis van nauwe banden met Rusland.

"We gaan een nieuw tijdperk in", zei Scholz tegen het parlement. "En dat betekent dat de wereld waarin we nu leven niet de wereld is die we daarvoor kenden."

Vanuit Washington is het soms moeilijk in te schatten hoe groot de verschuivingen zijn die we in Duitsland meemaken, en daarom helpt het om terug te kijken naar waar het land vandaan komt.

Zoals de Duitse diplomaat Thomas Bagger in 2019 welsprekend uiteenzette, kwam Duitsland na de val van de Berlijnse Muur, de Duitse hereniging en de ineenstorting van de Sovjet-Unie tevoorschijn in de overtuiging dat het eindelijk aan de goede kant van de geschiedenis was beland. De democratie trok door Oost-Europa en verjoeg autoritaire machthebbers uit de macht. Wat Vladimir Poetin - een KGB-agent die in de Oost-Duitse stad Dresden woonde toen de muur viel - heeft beschreven als de "grootste geopolitieke catastrofe" van de 20e eeuw, was een wedergeboorte voor Duitsland, en het bewijs, in de woorden van Bagger, dat de geschiedenis naar de liberale democratie aan het toebuigen was. Het einde van de Koude Oorlog betekende ook vrede, en daarmee een radicale verlaging van de Duitse defensiebudgetten.

Tegelijkertijd ontpopte het land zich tot een industriële grootmacht, die Russisch gas opslurpte en zijn toonaangevende machinewerktuigen verkocht aan een opkomend China, terwijl het vertrouwde op een veiligheidsparaplu van de Verenigde Staten. Er waren hobbels op de weg - de financiële crisis in Europa, de Russische annexatie van de Krim, terrorisme in het Midden-Oosten en een toevloed van vluchtelingen - maar geen enkele deed het vertrouwen van Duitsland in zijn eigen model en wereldbeeld wankelen.

Toen kwamen Brexit, de verkiezing van Donald Trump, en het groeiende besef dat "Wandel durch Handel" - Duitslands mantra van verandering door handel - toch niet zo goed werkte. China pikte nog steeds Duitse auto's en technologie in, maar het land was veranderd in een autoritaire controlestaat met mondiale ambities, en in een geduchte economische concurrent.

Merkel, na meer dan tien jaar van haar lange regeerperiode, gaf hints dat niet alles in orde was. In een biertent in München in 2017, na een van haar eerste ontmoetingen met Trump, erkende ze dat Duitsland misschien niet meer zo op de Verenigde Staten zou kunnen rekenen als het ooit had gedaan. Maar ze heeft de gewone Duitsers nooit duidelijk gemaakt dat de pijlers van Duitslands naoorlogse model aan het afbrokkelen waren, of hen duidelijk gemaakt dat ze misschien een prijs zouden moeten betalen voor de omwenteling die komen gaat.

Een van haar laatste grote daden op het gebied van het buitenlands beleid was het erdoor drukken van een investeringsovereenkomst van de Europese Unie met China, ondanks de bezwaren van de aantredende regering-Biden. Een laatste wanhopige poging om een oude wereld in stand te houden die gebaseerd was op regels, onbelemmerde handel en knusse betrekkingen tussen grote mogendheden, mislukte binnen drie maanden in een vlaag van sancties.

Toch gaf Scholz de kiezers tijdens zijn verkiezingscampagne de boodschap mee dat er niet veel hoefde te veranderen. Hij deed zich voor als de natuurlijke opvolger van Merkel en nam zelfs haar kenmerkende ruitvormige handhouding aan om de Duitsers ervan te verzekeren dat "Mutti" (Merkels moederlijke bijnaam) zou voortleven in de vorm van een kale, zachtmoedige 63-jarige man van haar partijconcurrent. Hij sprak over de noodzaak om het kenmerkende "Ostpolitik"-beleid van voormalig SPD-kanselier Willy Brandt nieuw leven in te blazen door meer toenadering te zoeken tot Moskou en Peking.

Maar zoals Harold Macmillan ooit zei tijdens zijn ambtstermijn als premier van Groot-Brittannië, "gebeurtenissen, beste jongen, gebeurtenissen" hebben een manier om leiders uit te dagen op manieren die zij zich niet hadden kunnen voorstellen. De eerste reactie van Scholz op Poetins wapengekletter was om het te bagatelliseren. Nord Stream 2, de Russische pijpleiding naar Duitsland die al lang op felle tegenstand van de EU-partners en Washington stuit, was een apolitiek "bedrijfsproject" dat van het sanctiedebat moest worden losgekoppeld, vertelde Scholz de wereld medio december, zelfs toen Poetin troepen op de grens tussen Rusland en Oekraïne verzamelde. (Niet voor niets is de vorige SPD-kanselier, Gerhard Schröder, sinds zijn vertrek in 2005 veranderd in een gaslobbyist voor Poetin).

De plotselinge ommezwaai van Scholz in de afgelopen week, toen Russische troepen Oekraïne binnenrolden, was deels een reactie op de overweldigende druk waaronder zijn regering was komen te staan - zowel binnen Duitsland als onder de naaste bondgenoten van Berlijn - na weken van getreuzel. Maar de druk alleen verklaart niet de maatregelen die Scholz aankondigde en die veel verder gaan dan wat iemand had kunnen verwachten van een politicus die bekend staat om zijn Hanze-achtige terughoudendheid.

De maatregelen zijn een erkenning van het feit dat de wereld inderdaad is veranderd, dat Duitsland zwaar moet investeren in zijn eigen verdediging, dat het een economische prijs moet betalen om zijn waarden te verdedigen, dat het geen grotere versie van Zwitserland kan blijven in een wereld van systemische rivaliteiten. Scholz is met zijn voorstellen ingegaan tegen de ideeën van zijn eigen partij, tegen die van het Duitse bedrijfsleven en tegen wat velen beschouwden als de voorkeuren van de bredere Duitse bevolking. Toch hebben de partijen in zijn coalitie hem gesteund en juichen de Duitse media zijn doortastendheid toe. Op dezelfde dag dat Scholz zijn aankondigingen deed, kwamen meer dan 100.000 mensen samen op Tiergarten, naast de Bundestag, om hun solidariteit met Oekraïne te betuigen.

In één klap heeft Scholz zich bevrijd van de voorzichtige Merkel-vorm waarmee hij verkozen was. Merkel heeft in de zestien jaar dat ze kanselier was ook ingrijpende beslissingen genomen, maar geen daarvan was zo ingrijpend voor de positie van Duitsland in de wereld, of potentieel zo kostbaar voor de economie, als de beslissingen die Scholz nog geen drie maanden na zijn aantreden als kanselier heeft aangekondigd. Het is ironisch dat de taboes die voortkwamen uit het beschamende verleden van het land van de Tweede Wereldoorlog, alleen door een nieuwe oorlog in het hart van Europa konden worden doorbroken.

Wat er daarna komt is onzeker. De uitvoering van Scholz' maatregelen zal een uitdaging zijn, en hij kan weerstand verwachten van diepgewortelde Duitse belangengroepen. De ondergefinancierde Duitse Bundeswehr zal niet van de ene op de andere dag worden gerepareerd. En de Russische gasleveranties vervangen is een enorme opgave.

Het is onduidelijk wat de implicaties zijn voor de betrekkingen van Berlijn met Peking, dat een "grenzeloos" partnerschap met Poetin heeft gesloten en geweigerd heeft zijn agressie te veroordelen. China is voor de Duitse economie en het Duitse bedrijfsleven van veel groter belang dan Rusland. En de bedreiging van de Duitse veiligheid, hoewel traag en niet zo duidelijk als die van Moskou, is niet minder reëel of zorgwekkend.

Maar de teerling is geworpen. "Vrede en vrijheid in Europa hebben geen prijskaartje", zei de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock vorige week. Het is tenslotte vrijheid boven welvaart.

Noah Barkin is Managing Editor bij de Rhodium Group en Visiting Senior Fellow bij het German Marshall Fund of the United States, gevestigd in Berlijn.

Bron: Europe’s Sleeping Giant Awakens - The Atlantic