Na Soleimani, de rol van Rusland zal groeien in het geopolitieke denken van Iran.

Door Emil Avdaliani - 12 maart 2020

 

 

BESA Center Perspectieven Papier nr. 1.481, 12 maart 2020

SAMENVATTING: De betrekkingen tussen de VS en Iran bereikten een dieptepunt na de moord door de Amerikaanse drone-aanval op commandant Qassem Soleimani van de Quds Force. Naarmate het isolement van Iran toeneemt, zal de band met Rusland waarschijnlijk worden versterkt. Moskou kan de geopolitieke zwakte van Iran in zijn eigen economisch voordeel gebruiken door grote hoeveelheden Russisch militair materieel aan de Islamitische Republiek te verkopen en een nauwere samenwerking tussen de Euraziatische Economische Unie en Teheran aan te moedigen. Tegelijkertijd zal Rusland de dood van Soleimani gebruiken om de Iraanse troepenactiviteiten op het Syrische slagveld aan banden te leggen en zal het in het algemeen de afhankelijkheid van Damascus van Iran beperken.

Nu het emotionele tij na de moord op Quds Force-commandant Qassem Soleimani in januari wegebt, hebben we een duidelijker perspectief op wat de gebeurtenis betekende, en of deze wel zo belangrijk was als veel analisten en politici geloofden.

Hoewel velen zich (begrijpelijkerwijs) concentreerden op het evoluerende beleid van de VS ten aanzien van het Midden-Oosten in het algemeen en Iran in het bijzonder, werd de houding van Rusland minder besproken. De analyses die betrekking hadden op Moskou richtten zich meer op de onmiddellijke reactie in de Soleimani-crisis dan op de analyse van het Iraanse beleid op de lange termijn.

Ten eerste is het belangrijk om de rol van Iran te begrijpen in de strategische calculatie van Rusland. Iran is cruciaal voor Moskou, omdat het door zijn ligging soms de belangrijkste speler in het Midden-Oosten is. Dit past in het gedachtegoed van de Russische politieke elite. De politieke denkers van de jaren negentig van de vorige eeuw stelden dat Iran een pijler van de Russische invloed in het Midden-Oosten zou moeten zijn. De zogenaamde Eurazisten, die geloven dat Rusland een mengeling is van Europa en Azië, zeggen dat als Moskou de westerse macht in het Midden-Oosten wil beperken, het dan Teheran nodig heeft.

Voor het moderne Rusland is het, net als in het Romanov-tijdperk en de tijd van de Sovjet-Unie, van essentieel belang om Teheran op zijn minst neutraal te houden. Een vijandig Iran zou een vermindering van de Russische wendbaarheid in het Midden-Oosten betekenen.

De landen hebben een vergelijkbaar begrip van verschillende geopolitieke ontwikkelingen in de regio. Beide landen verafschuwen elke westerse militaire aanval in de zuidelijke Kaukasus, Centraal-Azië of het bredere Midden-Oosten. Rusland en Iran beschouwen beide de westerse inmenging in hun respectieve invloedszones (respectievelijk de voormalige Sovjetruimte en Syrië-Mesopotamië) als een ondermijning van hun historische imperatieven en rechten.

Maar voor Rusland speelt Iran een grotere geopolitieke rol. Nu de betrekkingen van Moskou met het Westen in het algemeen en de VS in het bijzonder de afgelopen jaren zijn verslechterd, is het model van multipolariteit in het wereldgebeuren in Rusland populair geworden. Deze trend van geopolitiek denken veronderstelt de ontwikkeling van verschillende clusters van geopolitieke gravitatie in Eurazië en elders: China, Rusland, India, de EU en de VS.

Dit denken is niet nieuw: het komt uit de jaren negentig van de vorige eeuw, toen Rusland economisch en militair verzwakt was, en de enige manier om zijn positie te verbeteren was het ondermijnen van de door de VS geleide orde door het ontwikkelen van een nauwere samenwerking met China en andere grote Euraziatische staten. De Shanghai Cooperation Organization en de BRICS-organisaties waren het resultaat van dit soort multipolair denken.

Iran ontbreekt hier, maar voor Rusland speelt het een praktische rol: het verschuift de Amerikaanse aandacht weg van andere gebieden in Eurazië. Iran kan dit, in tegenstelling tot andere staten zoals China en India, militair doen. Iraanse strategen zijn slim genoeg om directe militaire botsingen met Amerikaanse strijdkrachten te vermijden (de hele strategie van Iran sinds de revolutie van 1979 berust op deze veronderstelling) - maar Iran kan zijn strijdkrachten verplaatsen naar Syrië en Libanon, Jemen en Irak en daar het diepgaand beïnvloeden, daarmee een beperkt maar zeker niet onbelangrijk militair probleem in de Perzische Golf vormen en zelfs problemen in Afghanistan veroorzaken door de Taliban of andere groepen te steunen. Dit past in het beleid van Moskou van wereldwijde multipolariteit, waarbij er een eerste echelon van staten is waartoe Rusland behoort en een tweede bestaande uit Iran en andere regionale spelers die de positie van de VS in het Midden-Oosten kunnen bemoeilijken.

Op strategisch niveau zullen we dus waarschijnlijk het beleid van Iran en Rusland in het Midden-Oosten verder op elkaar zien afstemmen - en we kunnen nu rekening houden met de moord op Soleimani en het besluit van Teheran om zich terug te trekken uit het nucleaire akkoord van 2015 (en vele maanden eerder, met het Amerikaanse besluit om het akkoord eenzijdig te verlaten).

Decennialang was Rusland bijna de enige echte-wereldspeler in Iran. Nu de betrekkingen tussen de VS en Iran zo sterk zijn verslechterd, zal Teheran nog meer op Rusland moeten vertrouwen. De China-kaart zal ook worden gespeeld, zoals eind 2019 bleek bij het houden van militaire marine-oefeningen met de Chinezen en Russen in de Perzische Golf. Een samenwerking met China die diep genoeg is om zijn ingewikkelde buitenlandse politiek te veranderen, zal echter niet gemakkelijk zijn. China is nog niet bereid om de VS te dwarsbomen door hun sancties te negeren en Iran economisch te engageren. Dit betekent dat alleen Rusland kan dienen als diplomatieke reddingslijn voor Teheran om de westerse druk te beperken.

Niet alles is rozengeur en maneschijn in de relatie. De grotere afhankelijkheid van Iran van de economische en diplomatieke steun van Rusland geeft Moskou een enorme invloed op Teheran. Dit is vooral relevant in de nasleep van de Soleimani-moord. Sinds 2015, toen Rusland het conflict in Syrië begon, zijn er zowel in de Russische als in de Perzische media berichten verschenen over de bezorgdheid in Moskou over het feit dat de Iraanse troepen invloed zouden krijgen in Syrië ten koste van de Russische strategische belangen. De dood van de architect van het succes van Iran in Syrië zou Rusland een rechtvaardiging kunnen geven om de Iraanse invloed in het land te beperken en de afhankelijkheid van Damascus van Moskou te vergroten.

Dan is er nog de nucleaire kwestie. Hoewel men zou kunnen verwachten dat Rusland de Iraanse ambities steunt, is de Russische politieke leiding er niet van overtuigd dat het geopolitiek gezien voordelig zou zijn als Iran een kernwapen zou bezitten. De Russen zijn, net als de Amerikanen, op hun hoede voor de technologische achterstand van Iran en de slechte beveiliging, die de veiligheid van kernwapens in gevaar zou kunnen brengen. Bovendien zijn de Russen bang voor de verspreiding van technologieën onder oncontroleerbare groepen, omdat er veel bewijs is van een diepgaande strategische samenwerking van Iran met militaire en semi-militaire groeperingen in het Midden-Oosten. Dit zou de veiligheidssituatie in de moslimwereld kunnen verslechteren en een overloopeffect kunnen hebben op de rusteloze moslimregio's in de noordelijke Kaukasus.

Wat realistischer lijkt, is dat een groeiende Iraanse afhankelijkheid van Rusland zuiver economische mogelijkheden voor Moskou zal openen. Er zullen waarschijnlijk diepgaandere onderhandelingen plaatsvinden over de mogelijke verkoop van Russisch militair materieel aan Iran. Belangrijker zou de nauwere samenwerking van Iran met de door Rusland geleide Euraziatische Economische Unie (EEU) kunnen zijn. De Iraanse leiders spelen met het idee om een vrijhandelsovereenkomst met de EEU te sluiten, maar het proces heeft zich voortgesleept. Dat zou kunnen veranderen nu er voor Rusland mogelijkheden zijn om de relatieve zwakte te gebruiken van Iran om haar markt van 80 miljoen mensen aan de EEU te koppelen.

De moord op Soleimani opent nieuwe mogelijkheden voor Rusland: mogelijke tactische voordelen in Syrië en belangrijke economische mogelijkheden door een nauwere samenwerking tussen een door Moskou geleide EEU en Iran.

Emil Avdaliani doceert geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Tbilisi State University en de Ilia State University. Hij heeft gewerkt voor verschillende internationale adviesbureaus en publiceert momenteel artikelen over militaire en politieke ontwikkelingen in de voormalige Sovjet-ruimte.

Bron: Post-Soleimani, Russia’s Role Will Grow in Iran’s Geopolitical Thinking