Terwijl de Turkse Lira zakt, volgt Erdoğan zijn Neo-Ottomaanse visie

Door Yaakov Lappin - 2 november 2020

 

 

BESA Center Perspectives Paper nr. 1.796, November 2, 2020

Samenvatting: de Turkse lira zakte op 22 oktober tot een record dieptepunt — een nieuwe klap voor de Turkse economie, die ook al getroffen is door de coronaviruspandemie. De islamistische regering onder leiding van President Recep Tayyip Erdoğan voert een steeds gedurfder neo-Ottomaans beleid in het Midden-Oosten en het oostelijke Middellandse Zeegebied, een initiatief dat deels wordt gemotiveerd door de noodzaak om de economie weer op gang te brengen.

---

Turkije is de statelijke leider geworden van het regionale soennitische islamistische blok, waarvan de belangrijkste andere leden de Golfstaat Qatar en de terroristische groep Hamas zijn. Het blok bevat ook internationale netwerken van Moslimbroederschapactivisten die samenwerken met deze coalitie. Een recent rapport van 100 pagina's van een in Londen gevestigde denktank concludeerde dat Qatar en Turkije "een netwerk van de Moslimbroederschap in heel Europa financieren en ondersteunen."

Het profiel van Turkije is ook in de Palestijnse arena toegenomen, zoals blijkt uit het feit dat Istanbul voor het eerst gesprekken heeft gevoerd tussen de bittere binnenlandse rivalen Hamas en Fatah, die Egypte eerder als bemiddelaar hadden gebruikt. Fatah's bereidheid om een delegatie naar Turkije te sturen voor de besprekingen, geeft aan dat Ramallah mogelijk bereid is meer invloed uit te oefenen op Ankara en het islamistische blok dat het leidt.

Erdoğan sprak eerder in oktober duidelijk en beknopt zijn neo-Ottomaanse en pan-islamistische visie uit van een hernieuwd opkomen van het oude Turkse Rijk, toen hij verklaarde: "Jeruzalem is onze stad", alvorens te verwijzen naar de vier eeuwen lange heerschappij van het Ottomaanse Rijk over de stad (van 1517 tot 1917).

Een door Turkije gefinancierd Islamitisch Centrum in Jeruzalem is naar verluidt gastheer van toeristen met Moslimbroederschapsbanden en promoten boodschappen door de islamistische coalitie onder leiding van Ankara. Chef Ismail Haniyeh van het Hamas Politbureau is eregast geweest in Turkije, en het land heeft opgetreden als basis voor een hoofdkwartier van Hamas dat probeerde terroristische cellen in de Westelijke Jordaanoever te orkestreren.

Het is moeilijk om de conclusie te vermijden, dat hoe moeilijker Erdoğan en zijn heersende AKP-partij het in eigen land krijgen, economisch of door hun voortdurende conflict met de Koerden, hoe provocerender ze zullen worden.

De AKP partij wordt geleid door een Turkse variant van de Moslimbroederschapsfilosofie, waardoor het een natuurlijke ideologische partner is van Hamas — de Palestijnse uitloper van de Broederschap. Voormalig Israëlische ambassadeur in Turkije, Pinchas Avivi, heeft gesprekken gevoerd met AKP ideologische sleutelfiguur en de voormalige Turkse premier Ahmet Davutoglu, die een pionier was van een aantal belangrijke partijideeën.

Volgens Avivi is de ideologische doctrine van de partij gebaseerd op een afwijzing van het secularisme van de Turkse staat dat een eeuw geleden door Mustafa Kemal Atatürk werd opgericht en een terugkeer naar haar rol als het pan-islamitische en geopolitieke zwaartepunt van de regio, waardoor Turkije weer zijn historische omvang en status zou krijgen.

Atatürk nam Latijnse letters aan in plaats van Arabische, verbood religieuze Moslims de regering en het leger te betreden, en werkte om Turkije aan het westen toe te voegen. De AKP wil dat Turkije terugkeert naar een leidende positie in het Midden-Oosten. Bij het aan de macht komen in 2002, begon de partij zich te richten op de ontwikkeling van het armere, meer traditionele oostelijke deel van het land, een initiatief dat daar nieuwe snelwegen, scholen en madrassa's [koranscholen] zag verschijnen.

In de loop der jaren is de houding van Turkije ten opzichte van de regio steeds meer ingegeven door het neo-Ottomanisme, en de retoriek van Erdoğan ten aanzien van Israël is steeds vijandiger geworden. Maar Ankara heeft ook officiële diplomatieke banden met Jeruzalem onderhouden en zijn bilaterale handel met dit land uitgebreid, waardoor een rustig en pragmatisch parallel kanaal van betrekkingen werd gecreëerd. (Ironisch genoeg heeft het bestaan van dit kanaal Turkije er niet van weerhouden de banden met de VAE te verbreken vanwege hun recente normalisatieovereenkomst met Israël.)

Ondanks de handhaving van economische en (althans op officieel niveau) diplomatieke banden wordt Turkije geleidelijk meer een strategisch probleem voor Israël. Het is zelfs nog ernstiger geworden voor Griekenland en voor de pragmatische Arabische Golfstaten die Ankara als een rivaal zien. De VAE heeft de 5000 Turkse soldaten in het naburige Qatar beschreven als een destabiliserende macht.

In een ander teken van toenemende assertiviteit stuurde Turkije soldaten en duizenden Syrische islamistische huurlingen naar Libië om te vechten namens de islamistische regering in het westelijke deel van het land.

Turkije zoekt zowel geopolitieke invloed als mogelijkheden om grote hoeveelheden aardgas en olie uit de Middellandse Zee te halen. Ankara heeft een Egyptisch-Griekse afbakening aangegeven en de zeegrenzen in de Middellandse Zee agressief aangevochten, en heeft haar eigen overeenkomst met Libië teniet gedaan en naar verluidt hulp gezocht van moslimbroeders om de in augustus door Athene en Caïro aangekondigde demarcatieovereenkomst aan te vallen.

De niet-erkenning door Turkije van het Egyptisch-Griekse akkoord is een voortzetting van de poging om samen met de Libische GNA een maritieme buffer tussen Egypte en Griekenland te creëren en hun plannen voor de exploitatie van energie in het gebied te verstoren. De Turkse slagschepen zijn de afgelopen maanden herhaaldelijk deze gasexploitatiezones in het oostelijke Middellandse-Zeegebied binnengedrongen; in gebieden die door Griekenland zijn opgeëist, waardoor Athene gewaarschuwd werd voor een mogelijke militaire botsing. De spanningen over de rechten op energie zijn toegenomen door de Turkse claim op het Griekse eiland Kastellorizo en het sturen van oorlogsschepen in die richting. De spanningen liepen verder op toen Ankara een energie-exploratieschip naar een gebied in de buurt van Cyprus stuurde, gesteund door twee Turkse hulpschepen. Deze stap heeft Griekenland ertoe gebracht de destabiliserende rol van Ankara te veroordelen.”

Sinds het aan de macht komen in 2002, heeft de AKP-partij onvermoeibaar gewerkt om het seculiere karakter van de moderne Turkse staat om te keren. Avivi merkte op dat Atatürk het Ottomaanse Rijk beëindigde en het land sterk verplaatste naar een seculiere staat. Erdoğan stelt zich een terugkeer voor naar de dagen van een Turkse sultan die uitgebreide politiek-militaire controle uitoefent over het Midden-Oosten en Centraal-Azië.

In Syrië, zei Avivi, geloofde Turkije dat het ISIS tegen de Koerden kon laten keren, maar raakte in oorlog met zowel ISIS als de Koerden (hoewel Ankara naar verluidt een draaideurbeleid heeft gebruikt als het gaat om gevangengenomen Isis-activisten). De Turkse strijdkrachten en hun proxies hebben sinds 2016 Noord-Syrië bezet en zich daar verschanst. Ze vertonen geen tekenen van vertrek.

"Erdoğan heeft drie identiteiten—islamistisch, Turks en Ottomaans — en hij ziet geen tegenstrijdigheid tussen een van deze. Hij combineert ze," zei Res. Brigadegeneraal Yossi Kuperwasser, topmedewerker bij het Jerusalem Center for Public Affairs en voormalig hoofd van de onderzoeksafdeling van de IDF militaire inlichtingendienst.

Ondanks alle recente ontwikkelingen wordt het islamistische blok onder leiding van Turkije zwakker, aldus Kuperwasser, en de gedurfde zet van de VAE en Bahrein om de banden met Israël te normaliseren is daarvan het bewijs. Toch zei hij: "Dat betekent niet dat het blok in elk gebied verzwakt is. Het krachtige optreden van Erdoğan heeft enkele resultaten opgeleverd.”

Als reactie op de normalisatieverschuiving door de Golfstaten heeft Fatah, althans tijdelijk, overwogen om dichter bij het Moslimbroederschap-kamp te komen, zei Kuperwasser, hoewel Fatah niet heeft bevestigd dat zij dit zal doen. "Dit zou een overgave aan Hamas zijn," zei hij. Een dergelijke verschuiving zou kunnen leiden tot radicalere standpunten van Fatah en tot een grotere blootstelling aan infiltratie door Hamas, wat direct haar eigen belangen zou ondermijnen.

Qatar is van zijn kant verantwoordelijk voor de public relations van het islamistische blok en gebruikt zijn enorme vermogen om de activiteiten van de coalitie financieel te ondersteunen. "Hamas brengt strijd en directe wrijving met de vijand [Israël]," zei Kuperwasser.

De nauwe samenwerking van Turkije met Hamas wordt voortgezet, ondanks het feit dat het hoofdkantoor vorig jaar uit Turkije is vertrokken. Turkije heeft de afgelopen twee jaar tientallen Hamas-leden het staatsburgerschap verleend, waaronder vooraanstaande leden van een terreurcel van Hamas, volgens één verslag.

Op 22 oktober berichtte The Times of London, onder verwijzing naar de westerse inlichtingendiensten, dat Hamas "een geheim hoofdkwartier in Turkije had opgericht voor het uitvoeren van cyberoorlogen en contra-inlichtingenoperaties," en voegde eraan toe dat de cyberoperaties worden uitgevoerd vanuit de officiële kantoren van Hamas in Istanbul.

Ondertussen verstoren de manoeuvres van Turkije het internationale machtsevenwicht vanwege zijn lidmaatschap van de NAVO. Naar verluidt heeft Ankara in oktober het Russische S-400 raketafweersysteem getest, wat een veroordeling uit Washington uitlokte. Turkije tekende een contract van 2,5 miljard dollar met Rusland voor het systeem in 2017, met leveringen beginnend in 2019 — een ontwikkeling die de VS ertoe bracht om Turkije vorig jaar uit het F-35 vijfde generatie straaljager programma te zetten.

Uiteindelijk lijkt het erop dat economische uitdagingen in eigen land het streven van Turkije naar een neo-Ottomaans islamistisch buitenlands beleid slechts weinig zullen vertragen. Haar satellieten Qatar en Hamas zullen een soennitische islamistische coalitie blijven vormen die verbonden is met het merk Moslimbroederschap — iets wat nauwlettend in de gaten moet worden gehouden.

Dit is een bewerkte versie van een artikel dat verscheen in het onderzoeksproject over terrorisme op 23 oktober 2020.

Yaakov Lappin is een onderzoeksmedewerker bij het Begin-Sadat Centrum voor Strategische Studies en een correspondent voor militaire en strategische zaken. Hij voert onderzoek en analyse uit voor denktanks en is militair correspondent voor JNS. Zijn boek The Virtual Califate verkent de online jihadistische aanwezigheid.

Bron: As Turkey’s Lira Tumbles, Erdoğan Pursues Neo-Ottoman Visions