Samenwerking tussen Teheran en Moskou gaat verder dan Syrië

Door Emil Avdaliani - 24 januari 2019

BESA Center Perspectives Papier nr. 1.072, 24 januari 2019

Samenvatting: Het Syrische theater is een voorbeeld van Russisch-Iraanse samenwerking, maar er zijn andere theaters waarin Moskou en Teheran al jaren samenwerken. Hun partnerschap in de zuidelijke Kaukasus en het energierijke Kaspische Zeegebied zijn voorbeelden van deze trend. Samen passen deze Russisch-Iraanse samenwerkingsverbanden in het patroon van "geopolitieke chaos" in heel Eurazië, waarin Moskou en Teheran, evenals andere regionale mogendheden, samenwerken om de Amerikaanse dominantie aan te vechten.

Iran en Rusland zijn al lang op hun hoede voor elkaars geopolitieke ambities. Talrijke oorlogen in de 19e eeuw, die gingen over de overheersing in de zuidelijke Kaukasus, en de Russische invloed in het noorden van Iran in de 20e eeuw, maakten diepgaande samenwerking tussen de twee machten bijna ondenkbaar. De ontwikkelingen in Syrië sinds 2011 en de druk van de VS op Moskou en Teheran hebben een dergelijk partnerschap echter nu mogelijk gemaakt.

In Syrië zijn zowel Rusland als Iran geïnteresseerd om te voorkomen dat westerse (vooral Amerikaanse) invloed teveel voet aan de grond krijgt. Maar terwijl deze samenwerkingsarena een symbool is geworden van de afstemming van de Moskou-Teheran geopolitiek, overschaduwt het andere trends in de betrekkingen tussen Iran en Rusland - namelijk een sterk partnerschap in de zuidelijke Kaukasus en de Kaspische Zee.

Het zwaartepunt van de samenwerking is de ontluikende noord-zuid doorvoer-corridor tussen Iran en Rusland, die door Azerbeidzjan loopt. De drie landen zijn al enigszins met elkaar verbonden door middel van spoorverbindingen en er bestaat de gedachte dat de Baltische havens van Rusland en de Perzische Golf op een dag efficiënte verbindingen zouden kunnen hebben. Teheran en Moskou zien Azerbeidzjan als een essentieel onderdeel ter bevordering van de noord-zuid handel en de energiecorridors in de zuidelijke Kaukasus en werken samen om het door het Westen geleide infrastructuurprojecten te blokkeren. De toekomstige noord-zuid corridors zijn vergelijkbaar met de oost-west corridors die door de westerse landen worden gepromoot, en misschien ook met het 'Oost-West Gordel en Wegen'-initiatief dat door China wordt gepromoot. Een ander gemeenschappelijk belang is het vermijden van buitenlandse militaire aanwezigheid in de regio, met name in Georgië.

Een ander gebied van Iraanse betrokkenheid zou het conflict in Nagorno-Karabach kunnen zijn, hoewel dat minder waarschijnlijk is. Teheran probeerde en slaagde er in het begin van de jaren negentig niet in om te bemiddelen in het conflict en Rusland. De dominante macht in het proces van conflictoplossing, zou waarschijnlijk sterk gekant zijn tegen elke Iraanse inmenging die de rol van Moskou zou kunnen verminderen.

Vanuit Iraans perspectief zou de groeiende militaire samenwerking tussen Turkije, Georgië en Azerbeidzjan een probleem kunnen vormen dat vergelijkbaar is met dat van de uitbreiding van de NAVO, vooral in Georgië. Het Russische denken zou goed kunnen aansluiten bij het Iraanse denken hier, omdat beide landen vrezen dat het westerse leger hun invloedssfeer zal aantasten. Beide hebben ook een hekel aan de Turkse invloed in de regio. De Russen domineren meer dan de Turken in termen van militaire aanwezigheid, maar op het gebied van handel en investeringen staat Ankara ontegenzeggelijk op de voorgrond. Weliswaar zijn er de laatste tijd positieve ontwikkelingen geweest in de betrekkingen tussen Azerbeidzjan en Teheran, maar het is nog steeds Ankara dat sterke betrekkingen met Bakoe onderhoudt en het land steunt in het sudderende conflict over Nagorno-Karabach.

De opheffing van de sancties tegen Iran in 2015 heeft Iran geholpen om zich in de zuidelijke Kaukasus zowel economisch als politiek te handhaven, maar Teheran heeft daar nog steeds te kampen met grote uitdagingen van zowel Rusland als Turkije. De betrekkingen tussen Armenië en Rusland zijn te diepgeworteld in termen van militaire en economische samenwerking om Iran in staat te stellen zich effectief in te zetten. Elders overschaduwt de Turkse economische en politieke invloed nog steeds de ambities van Iran. In het conflict in Nagorno-Karabach zal Rusland al zijn instrumenten gebruiken om de grotere betrokkenheid van Teheran te blokkeren.

Verder ten oosten van de zuidelijke Kaukasus werken de Russen en de Iraniërs samen in de Kaspische regio. De Kaspische Zee is van oudsher een geopolitiek twistpunt tussen de vijf kuststaten (Iran, Turkmenistan, Kazachstan, Azerbeidzjan en Rusland). In 2018 heeft een overeengekomen verdrag door de Kaspische staten duidelijk gemaakt dat zij het recht hebben om alle vijf onderwaterpijpleidingen aan te leggen, mits de staten via welke sectoren de pijpleidingen of kabels zouden passeren, daarmee instemmen. Hoewel dit de overeengekomen voorwaarden waren, druist de aanleg van onderzeese pijpleidingen in tegen de Russische en Iraanse geopolitieke belangen, aangezien dit de Centraal-Aziatische staten (voornamelijk Turkmenistan) in staat zou stellen hun grote gasvoorraden naar Europa te exporteren. Zowel Iran als Rusland willen dit zelf doen, hoewel het land sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie duidelijk de overhand heeft gehad.

Internationale context

De versterking van de samenwerking tussen Iran en Rusland in het algemeen en in de zuidelijke Kaukasus en de Kaspische Zee in het bijzonder, heeft een interessante internationale context. Washington heeft in 2018 de sancties tegen Teheran hersteld, waardoor het Russische en Iraanse standpunt is versterkt dat de VS tegen de opkomst is van regionale mogendheden op het hele Euraziatische grondgebied. Rusland heeft ook van Washington sancties opgelegd gekregen en in Moskou en Teheran is men het erover eens dat de VS een geopolitieke vijand is.

Dit past in de geopolitieke "chaos"-theorie, of wat sommigen liever de strategische heroriëntatie van meerdere machtsmakelaars op de Euraziatische landmassa noemen. Aan de oppervlakte is het aanvechtbaar dat het voor de VS gemakkelijker is om een verdeeld Eurazië te beheren nu er talrijke regionale machten met elkaar concurreren in plaats van de monoliet die het stabielere tijdperk van de Koude Oorlog kenmerkte. De onvoorspelbaarheid van die chaos betekent echter een duidelijke breuk met wat het Westen de afgelopen decennia heeft moeten doorstaan. In het meer voorspelbare tijdperk van de Koude Oorlog was geopolitiek belangrijk, maar verborgen onder democratische en idealistische premissen.

In het moderne Eurazië is er een duidelijke verschuiving naar een nieuwe, onhoudbare wereldorde. Russisch-Iraanse samenwerking in Syrië is niet alleen een alliantie van gemak. Het is slechts één element van een veel bredere samenwerking die zich uitstrekt over andere regio's van de Euraziatische landmassa.

Emil Avdaliani doceert geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Tbilisi State University en de Ilia State University. Hij werkte voor verschillende internationale adviesbureaus en publiceert momenteel artikelen over militaire en politieke ontwikkelingen in de voormalige Sovjetruimte.

Bron: Tehran-Moscow Cooperation Goes Beyond Syria