De opkomst van het populisme in Europa, vooruitlopend op de EU-verkiezingen

Door Punsara Amarasinghe en Eshan Jayawardne - 30 januari 2019

 

BESA Center Perspectives Papier nr. 1.077, 30 januari 2019

Samenvatting: De Europese politiek vertoont een duidelijke tendens naar populisme, zoals onder meer blijkt uit de verkiezingsresultaten in Italië, Zweden en Oostenrijk. De belangrijkste reden voor deze verschuiving is de wijdverbreide onzekerheid over de gevolgen van de migrantencrisis. De opkomst van populisme zal waarschijnlijk een belangrijke factor zijn bij de parlementsverkiezingen van 2019 in de EU.

Het populisme in Europa als beschavingserfgoed heeft een diepgewortelde geschiedenis die teruggaat tot de Grieks-Romeinse oudheid. Zoals door klassieke historici als Livy werd vastgesteld, werd de overkoepelende politieke structuur van de Romeinse Republiek doorboord door het populisme dat ontstond als gevolg van mazen in het systeem. Het verzet van Publius Claudius tegen de Romeinse adel tijdens de late Republiek weerspiegelde de manier waarop het populistische gesprek in de klassieke wereld functioneerde.

De principes die na de Tweede Wereldoorlog in Europa naar voren kwamen - zoals de systemen van sociaal welzijn, sociale democratie en culturele integratie - temperden de macht van het populistische gesprek als politiek instrument. Bovendien moedigde de massale migratie van politieke vluchtelingen uit Oost- naar West-Europa tijdens de Koude Oorlog de acceptatie aan van vluchtelingen en asielzoekers, wat een uiting van Europese waarden werd.

Maar de recente toestroom van immigranten uit niet-Europese landen naar West-Europa heeft de kiem gelegd voor sociaal-economische en politieke onrust op het continent, die uiteindelijk uitmondde in een opleving van de populistische politiek. Het politieke traject dat begon met de getijdenmigratiegolf in 2015 zette mensen ertoe aan om naar rechtse politiek te zoeken voor oplossingen.

Een recente discussie in Warschau tussen de Italiaanse afgevaardigde PM Matteo Salvini en de Poolse politicus Jaroslaw Kaczynsi plaatste een extreemrechtse populistische coalitie in de EU tegen de meer sociaal-democratische, centrumrechtse leiding van Duitsland en Frankrijk. De immigratiecrisis en de Pools-Italiaanse as kunnen een beslissende invloed hebben op de komende verkiezingen voor het EU-parlement.

In het verleden maakte het weinig uit of de EU-verkiezingen door links of rechts werden gedragen: het resultaat was hetzelfde. Het parlement was altijd de hoeder van het federalistische vuur. Maar de politieke omwentelingen die Europa de afgelopen twee jaar heeft meegemaakt, waaronder de overwinning van de Brexit en ook Trump bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016, hebben de centrumrechtse liberale orthodoxie in de EU verstoord.

De nationale politiek in de Europese landen heeft een populistische neiging aangenomen als reactie op de gevolgen van de immigratiecrisis en de economische ontberingen voor de gewone burgers in Europa. Duitsland, de onbetwiste leider van de EU, staat sinds 2015 voor grote sociale uitdagingen, toen Angela Merkel besloot om de grenzen van het land open te stellen voor wat uiteindelijk neerkomt op meer dan een miljoen migranten.

Afgelopen augustus zijn migranten uit de voormalige Italiaanse kolonie Eretria in Italië gestrand in een haven op Sicilië, voordat de Italiaanse vice-premier Salvini hen eindelijk toestond om van boord te gaan nadat Ierland en de Italiaanse katholieke kerk ermee instemden om de meeste van hen op te nemen.

Veel Europese staten zijn blootgesteld aan een golf van populisme, soms vermengd met extreem-rechtse ideologische elementen. Bij de verkiezingen van september 2018 in Zweden bijvoorbeeld, eindigde geen van beide grote parlementaire blokken met een meerderheid, en de Zweedse Democraten, een zeer rechtse, anti-immigrantenpartij, haalden 17,6% van de stemmen. Dit bracht het land in een staat van politieke onzekerheid. Ook Spanje, dat zich sinds het einde van het Franco-tijdperk heeft verzet tegen populistische politiek en extreem-rechtse ideologie, heeft op nationaal politiek niveau een nieuwe populistische golf gezien. De opvallende uitslag van de Vox-partij van Santiago Abascal bij de Andalusische verkiezingen - 10,97% van de stemmen en 12 van de 109 zetels - kan niet worden genegeerd, hoewel de partij nog in de kinderschoenen staat.

Het populistische gesprek dat zich nu over heel Europa verspreidt, kwam niet uit de lucht vallen. Het biedt een venster op de manier waarop gewone Europeanen hun sociaal-economische en politieke omstandigheden zien. Toch is het een misverstand onder analisten dat populisme alleen is ontstaan als reactie op de werkloosheid en de economische crisis. Als de economische groei de doorslaggevende factor was geweest in Polen, dat tussen 1989 en 2015 een snelle groei kende, zou de populistische Partij voor Recht en Rechtvaardigheid nooit de dominante politieke kracht van het land zijn geworden.

De opkomst van populistische politieke partijen onder extreem-rechtse ideologieën tegen de achtergrond van de aanstaande parlementsverkiezingen in de EU heeft de voortzetting van de Europese integratie onder een liberale, centrumrechtse visie ondermijnd. Het plan van de populisten om hun aantal leden in het EU-parlement uit te breiden tijdens de verkiezingen in mei is de stabiliteit van de EU en haar Frans-Duitse leiders gaan verstoren. Dit jaar kan Europa te maken krijgen met een confrontatie tussen het nieuwe populisme en de sociale democratie die sinds 1968 de heersende slogan van Europa is.

Punsara Amarasinghe is promovendus aan het Instituut voor Recht en Politiek van Scuola Superiore Sant Anna in Pisa, Italië. Hij had een onderzoeksbeurs aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, de Hogeschool van Economie in Moskou, en behaalde zijn Mastergraad in Internationaal Recht aan de Zuid-Aziatische Universiteit van New Delhi. Hij diende als gastdocent aan de Faculteit der Kunsten van de Universiteit van Colombo, Sri Lanka. Hij is te bereiken op punsaraprint10@gmail.com.

Eshan Jayawardne heeft een Eerste Graad in Sociologie van de Universiteit van Delhi, en een MA in Internationale Betrekkingen van de Jawaharlal Nehru Universiteit in New Delhi. Hij is momenteel gastdocent aan de Sri Lanka Open Universiteit. Hij kan worden bereikt op eshan.jayawardane@gmail.com.

Bron: The Rise of Populism in Europe Ahead of the EU Elections