Hoe zal de koek verkruimelen? Een post-PA-scenario

Door Abe Haak - 14 december 2018

BESA Center Perspectives Papier nr. 1.036, 14 december 2018

Samenvatting: Als de Palestijnse Autoriteit (PA) instort, zal Jordanië het zwaarst te lijden hebben onder de humanitaire crisis die hieruit voortvloeit. Een dergelijke ineenstorting zou door verschillende factoren kunnen worden veroorzaakt, maar zal vrijwel zeker leiden tot een massale uittocht van Palestijnen uit de gebieden A en B. Terwijl Israël waarschijnlijk zal kiezen voor een minimalistische inperkingsaanpak, zal de regering in Amman moeten kiezen: het kan de Palestijnen in de gebieden te hulp schieten, of het kan hen toestaan Jordanië binnen te komen voor hulp. Israël en Jordanië zijn beide waarschijnlijk voorstander van de eerste optie, die vervolgens een oplossing voor het bestuursprobleem in de gebieden kan vergemakkelijken.

De Palestijnse Autoriteit (PA) is grotendeels op levensonderhoud aangewezen, als gevolg van decennia van politieke onverzettelijkheid en systemische corruptie. Israël (dat, zo moet men zich herinneren, de PA heeft opgericht) is de arts bij de patient, die zich afvraagt of en wanneer hij de stekker eruit moet trekken. De Amerikaanse regering verstikt de hulp geleidelijk aan in een poging om Mahmoud Abbas te stimuleren terug te keren naar de onderhandelingstafel die hij tien jaar geleden verliet. In een vertoning van vergeetachtigheid ten aanzien van zijn eigen hachelijke situatie, heeft Abbas naar verluidt de vervanging van de belangrijkste gezant van Amerika in het Midden-Oosten, Jason Greenblatt, geëist alvorens de besprekingen te kunnen beginnen.

Maar er is een gevoel dat de gehele wereld, met inbegrip van de Palestijnen in Gebieden A en B, nu op de ondergang van de PA wacht. Velen geloven dat het moment snel na de dood van Abbas zal aanbreken. Nochtans, met de mogelijke uitzondering van de Israëlische interne inlichtingen-orde, schijnt niemand de waarschijnlijke scenario's te hebben uitgewerkt van wat er na deze ineenstorting zou volgen.

Versnippering

Hoewel alle politici wel lijden aan een zekere mate van verdeeldheid, zijn de extreme niveaus van partijdige antipathie en vijandigheid binnen de PA schokkend. Niet alleen hebben we de schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen Fatah en Hamas, maar ook de rivaliteit binnen de Fatah-leiding en hun gewapende manifestaties in de straten (Dahlan, Barghouti, Rajoub, etc.), in de steden en dorpen van de Westelijke Jordaanoever, zijn heel duidelijk voor iedereen die de scene daar volgt. Als je denkt aan de "maffia", dan ben je goed op koers. Er zijn bijvoorbeeld hele wijken in Nablus die hun orders rechtstreeks vanuit Gaza aannemen, ook al staat de stad normaal onder Ramallah's controle. Buiten deze gebieden zijn bepaalde straten PFLP-domeinen, terwijl andere in handen zijn van mannen die zich aan ISIS hebben verbonden. Het niveau van vijandigheid onder deze facties wordt geïllustreerd door het feit dat ze allemaal meer geneigd zijn om nog met de Israëliërs om te gaan, meer dan met elkaar.

Buiten de steden steunen hele Arabische dorpen openlijk Hamas, terwijl anderen Fatah en nog anderen het PFLP steunen. Deze steun is te zien in de graffiti op de dorpspleinen. Als je geen toegang hebt tot de dorpen of tot de inlichtingenvergaring van Israël, is de beste manier om te raden wie welke stad domineert door te raden hoeveel terreurdaden namens Hamas (of andere groepen) worden gepleegd door individuen van een bepaalde locatie. Als er bijvoorbeeld twee of meer steekpartijen uit hetzelfde dorp komen die door één terreurgroep worden opgeëist, kun je veilig concluderen dat het dorp tot die groep behoort.

Desintegratie

Op het moment dat de strijd voor de opvolging van Abbas formeel er komt, zal er onmiddellijk gekonkel plaatsvinden voor positie en consolidatie - niet alleen in de partijbureaus in Ramallah en Doha, maar ook in de straten van Jenin, Tulkarem, Nablus en Salfit. Zelfs zonder bloedvergieten zullen de gebieden A en B snel de laatste schijn verliezen van een samenhangende administratieve controle. Onmiddellijk zullen er verschillende dingen gebeuren:

• De doorgang naar Israël zal moeilijker worden voor de bewoners en zal soms volledig stoppen.
• Het verkeer binnen de Arabische gebieden zal zich vertragen als de veiligheid van degenen die tot concurrerende groepen behoren in twijfel wordt getrokken. Het enige wat nodig is, is één PA-politieagent die door gewapende Hamas-aanhangers in elkaar geslagen wordt om het verkeer tussen de respectieve gebieden te laten stoppen.
• Als gevolg daarvan zal de levering van goederen zoals voedsel en medicijnen, evenals de levering van elementaire gemeentelijke diensten, zeer onbetrouwbaar worden en kan deze volledig worden stopgezet.

Zo zullen de levensomstandigheden voor veel gemeenschappen op de Westelijke Jordaanoever binnen zeer korte tijd, en voordat er bloed wordt verspild, zich al sterk verslechteren. Zoals vanzelfsprekend is, zullen degenen die het zich kunnen veroorloven om te vertrekken dit onmiddellijk doen, meestal naar Jordanië. De welgestelden zullen in Amman huizen en appartementen hebben die op hen wachten, terwijl de minder rijken verwanten zullen hebben die hen gaan huisvesten. Tienduizenden mensen die de kosten kunnen opbrengen van het onderbreken van hun leven op de Westelijke Jordaanoever, zullen naar het oosten trekken in de hoop de crisis te boven te komen in de veiligheid van het Hasjemitisch Koninkrijk.

Al deze dislocatie zal al plaatsvinden voordat er een enkel schot wordt afgevuurd. Het beste scenario na Abbas voor de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever zal dus een ongemakkelijke, verlammende en tijdelijke impasse zijn die de bezittende klassen ertoe zal aanzetten om naar het oosten te rennen over de rivier.

Oorlog

De toenemende beperkingen en spanningen zullen deze aanvankelijke impasse onhoudbaar maken. Naarmate de kritieke voorraden afnemen en de levensomstandigheden verslechteren, zullen de meest wanhopige gewapende groepen risico's nemen door hen aan te vallen die hen vasthouden. Het geweld dat onvermijdelijk zal uitbarsten, zal echter niet leiden tot een duidelijke overwinning voor welke factie dan ook, zoals Hamas in Gaza in 2006. Eventuele overwinningen zullen lokaal en beperkt zijn. Dat komt omdat de gebieden A en B noch een territoriale aaneengeslotenheid, noch de binaire politiek van Gaza bezitten. In plaats daarvan zal de ene stad naar Hamas gaan en de andere bij Fatah blijven. In de ene buurt zal de PFLP dominant blijven, in een andere buurt zullen de ISIS-loyalisten de wacht houden.

Onder dergelijke omstandigheden zullen de bewoners die niet uit voorzichtigheid al zijn weggegaan, alsnog wanhopig op de vlucht slaan. Jordanië zal worden geconfronteerd met een instroom die snel van de tienduizenden naar de honderdduizenden kan stijgen. Naast de druk die een dergelijke instroom zou leggen op de gemeentelijke diensten van Jordanië en op de brandstof- en voedselprijzen in het koninkrijk, zullen deze vluchtelingen kwalitatief verschillen van de Iraakse, Syrische en andere vluchtelingen die het koninkrijk in het verleden heeft opgevangen. Het zullen Jordaniërs zijn.

Het dilemma van Jordanië

Zoals ik al in een eerder perspectief heb besproken, zijn de levens van de Palestijnen aan beide zijden van de Jordaan onlosmakelijk met elkaar verbonden, zowel persoonlijk als institutioneel. De meeste inwoners van de Westelijke Jordaanoever zijn Jordaanse burgers. Velen van hen hebben een geldig Jordaans paspoort en ontvangen salarissen en pensioenuitkeringen van Amman. De meesten hebben eerste- en tweedegraads familieleden aan de overkant van de rivier. Een grote minderheid bezit onroerend goed op beide oevers. Kortom, de levens van de Palestijnse inwoners aan weerszijden van de Jordaan zijn evenzeer met elkaar verweven als de levens van Egyptenaren aan beide zijden van de Nijl, of van Amerikanen aan beide zijden van de Mississippi. Gemeenschappen over de hele wereld worden samengebracht door rivieren, niet door hen gescheiden.

Diegenen die ontsnappen aan het geweld na de ineenstorting van de PA zullen technisch gezien Jordaanse burgers zijn die ontsnappen aan wat tot juni 1967 Jordaanse steden en dorpen waren. Totdat koning Hoessein, onder verpletterende politieke druk van Arabische regeringen, zijn "terugtrekking" van de Westelijke Jordaanoever aankondigde in de nazomer van 1988, beschouwde vrijwel iedereen in de wereld deze steden en dorpen de facto als bezette Jordaanse gebieden.

Hierdoor zullen de gevolgen van de chaos in die gebieden grotendeels op Jordanië neerkomen, ook al staan de gebieden zelf onder de gezamenlijke controle van Israël en de PA.

Israël zit de crisis wel uit

Men kan verwachten dat Israël onmiddellijk onder druk zal komen te staan om zowel de veiligheids- als de administratieve leemten van de PA op te vullen. Die druk zal worden gecompenseerd door de gerechtvaardigde vrees van Israël dat het door ingrijpen van welke aard dan ook zal worden blootgesteld aan de beschuldiging van medeplichtigheid aan de vlucht van Palestijnse inwoners. Daarom zal de reactie van Israël waarschijnlijk gematigd, onvolledig en onvoldoende zijn om te voorkomen dat de situatie verder verslechtert.

Het IDF zal zijn uiterste best doen om de joodse gemeenschappen te beschermen die het hele gebied C bestrijken, maar zal waarschijnlijk stoppen met het binnengaan van de steden om een einde te maken aan de vuurgevechten tussen Palestijnse facties. Het binnendringen van de IDF in de gebieden A en B om het bloedvergieten tegen te gaan of hulp te verlenen, zal worden gezien als een "invasie" en kan gewapende weerstand oproepen.

Kortom, er zal weinig stimulans zijn voor Israël om iets te riskeren voor de ondankbare taak om de Palestijnen bij te staan die in het gebied verblijven. Als Israël uiteindelijk troepen naar Palestijnse steden en dorpen stuurt om raket- of mortiervuur op zijn eigen steden en dorpen te stoppen (zoals het geval is geweest met Gaza), zullen de militaire operaties van het IDF waarschijnlijk beperkt zijn. Deze operaties zullen ook bijdragen aan de oorlogsachtige omstandigheden in die gebieden, en ze niet verlichten.

Jordanië denkt na over een reactie

Bij elke variatie van het hierboven beschreven scenario staat Jordanië voor de keuze tussen het passief (en voor onbepaalde tijd) opvangen van de honderdduizenden vluchtelingen die aan het geweld van de PA ontsnappen, of actief ingrijpen om de verslechtering van de veiligheidssituatie in de gebieden een halt toe te roepen en de uittocht te belemmeren.

Zeker, een Jordaanse interventie zal tegenstanders hebben.

Er zijn machtige politieke krachten binnen Jordanië die zich zullen verzetten tegen het door elkaar halen van de problemen op de Westelijke Jordaanoever, laat staan het herstellen van een politieke unie met de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever. De loyalistische inheemse stammen op de Westelijke Jordaanoever vrezen redelijkerwijze dat hun bevoorrechte positie in de samenleving en de regering in gevaar zal worden gebracht om de volledige integratie van de Jordaanse Westelijke Jordaanoever in een verenigd bestuur te vergemakkelijken.

De PA zelf zou zich er zeker tegen verzetten dat ze wordt ontbonden of buitenspel gezet door Amman's overname van de verantwoordelijkheid voor de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever. Het grotendeels politieke bouwwerk van de Palestijnse identiteit zal niet op vreedzame wijze verlaten worden, omdat het er niet in geslaagd is het leven van de eisers te verbeteren en/of te laten functioneren.

Deze tegenstellingen zullen echter waarschijnlijk worden weggevaagd door de druk van het moment en de realiteit van een acute humanitaire crisis die leidt tot een toevloed van vluchtelingen. De Jordaanse regering zal eenvoudigweg gedwongen worden om op de een of andere manier in te grijpen om een einde te maken aan de verslechterende humanitaire situatie in de gebieden A en B. Haar topprioriteit zal zijn het stoppen van de nieuwe golf van vluchtelingen. Politiek gezien zal dit perfect aansluiten bij de nationalistische oproep om een einde te maken aan de "leegloop" van de Westelijke Jordaanoever van de Palestijnen. Een dergelijke redenering zal zelfs onder de islamistische oppositie en de mainstream politici onmiddellijk geaccepteerd worden.

In feite kan de Jordaanse regering zelfs worden uitgenodigd om in te grijpen in de vorm van expliciete oproepen van lokale hoogwaardigheidsbekleders. Geen enkele Arabier op de Westelijke Jordaanoever zal "de Joden" durven uitnodigen om de orde te herstellen, want dat zou universeel gezien worden als verraad. De oproepen aan Jordanië, en in het bijzonder aan de koning, om hulp te bieden zijn echter al eerder gedaan en werden positief beantwoord.

Tot slot is er een historische echo in de gedachte dat koning Abdullah II de daad van zijn overgrootvader koning Abdullah I zal herhalen als de redder (munqidh) van de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever. In feite hebben veel Palestijnen in Jordanië die van veraf getuige zijn geweest van de onbekwaamheid en corruptie van de PA, het idee van het "Verenigd Koninkrijk" nieuw leven in te blazen, zoals dat voorafging aan de aankondiging van de terugtrekking van koning Hoessein in 1988.

Het standpunt van de Israëlische regering ten aanzien van een interventie van Amman is gemakkelijk te voorspellen. Israël zal alle hulp van de vastberaden en verantwoordelijke hand van de Jordaniërs verwelkomen om de zaken in de gebieden A en B te leiden. Het enige positieve resultaat van de ramp in Oslo was immers de formele scheiding van de dichtbewoonde Palestijnse gebieden van de rest van de Westelijke Jordaanoever (of het gebied C), waar alle Joodse gemeenschappen wonen. Met de interventie van Jordanië zullen de gebieden A en B een begin maken met hun transformatie tot feitelijk Jordaans grondgebied. Zeker, dit zou niet de uiteindelijke vorm van een overeenkomst tussen Israël en Jordanië zijn, maar het zou een eerste stap zijn in de richting van de beëindiging van het aanhoudende geweld dat de gebieden en de daaruit voortvloeiende chronische ellende van hun Palestijnse inwoners teistert.

De nasleep

In de hierboven beschreven situatie zullen sommige van de betrokken partijen waarschijnlijk baat hebben bij een Jordaanse interventie. De Palestijnse ingezetenen zullen er blij mee zijn omdat het de orde en leefbaarheid zal herstellen. Israël zal het toejuichen omdat het de algemene situatie in de PA-gebieden zal stabiliseren en een strikter veiligheidsklimaat tegen gewapend geweld zal opleggen. Voor Amman zullen deze ontwikkelingen in ieder geval op korte termijn problemen en grotere risico's met zich meebrengen. Er zijn echter aanzienlijke voordelen op middellange en lange termijn voor Jordanië.

Israël, de VS en enkele omliggende Arabische landen kunnen veel doen om Jordanië te wijzen op hun bereidheid om deze voordelen, waaronder de voordelen, het te bieden en te beschermen:

• De tijdelijke administratieve hechtenis van Jordanië voor de gebieden A en B zou de orde en leefbaarheid van de bevolking herstellen en zou de uittocht van Palestijnse inwoners een halt toeroepen (en waarschijnlijk keren).
• Regionale spelers, waaronder de VS, zullen Jordanië aanzienlijke financiële, diplomatieke en militaire steun verlenen bij zijn inspanningen om de crisis het hoofd te bieden.
• Op lange termijn zal de spanning tussen Jordanië en Israël worden verminderd. Deze spanning is een periodieke plaag die het gevolg is van de confrontatie tussen de Palestijnse Autoriteit en Israël. De samenwerking tussen Israël en Jordanië is van cruciaal belang voor het voortbestaan van het koninkrijk. Decennialang heeft de PA een corrosieve rol gespeeld tussen de twee regeringen. De opheffing ervan zal deze vitale relatie op een veel stabielere basis plaatsen.
• Niet in de laatste plaats kan Jordanië het zich niet veroorloven om de politieke gezindheid of loyaliteit van een substantieel deel van zijn burgers over te dragen aan een regering in Ramallah. Als, zoals sommigen beweren, een meerderheid van de Jordaanse burgers zichzelf als Palestijnen identificeert, zal een Palestijnse staat in de vorm van een volwaardige soevereine staat (of zelfs een autonome regio) een fatale verdeeldheid in de samenstelling van het koninkrijk concretiseren.

Timing

Er zijn tekenen dat we snel op weg zijn naar een dergelijk scenario. Israël zou het kunnen voorkomen, maar heeft er op de lange termijn geen belang bij om deze buitenproportionele bron van onveiligheid en diplomatieke hoofdbrekens voor altijd in stand te houden. Toch heeft Jeruzalem er duidelijk belang bij om niet de ineenstorting van de PA te veroorzaken. De zelfmoord van de PA kan gemakkelijk door de tegenstanders van Israël worden afgeschilderd als een politieke moord, dus de Israëlische regering zal haar best doen om op een veilige afstand te blijven staan wanneer het einde nadert.

Naast de dood van Abbas kunnen er nog andere factoren zijn die deze cascade van gebeurtenissen kunnen veroorzaken in de richting van chaos. Een grootschalige sluiting van UNRWA-scholen en -diensten zou bijvoorbeeld vrijwel zeker leiden tot een explosie van protesten van de armste PA-bewoners. Ook zou een kritiek tekort aan middelen om de salarissen van de civiele werknemers van de PA te betalen al snel leiden tot de noodtoestand, aangezien dit een van Abbas' loyale kiesdistricten is en datgene wat de versleten PA bij elkaar houdt. Kritischer, kan het nalaten om de leden van de zes verschillende veiligheidsdiensten van Abbas te betalen de gebieden van de PA, zelfs onder Abbas, onbestuurbaar maken. Deze mannen zullen proberen hun gezinnen te ondersteunen door te werken voor wie hun een loon betaalt. Bij gebrek aan regulier werk, zullen ze waarschijnlijk hun toevlucht nemen tot freelance inzameling van beschermingsgeld van de ongelukkige bewoners van welk gebied dan ook dat onder hun controle staat.

Kortom, als de verbreking van de rechtsorde eenmaal in volle gang is, zal het erg moeilijk zijn om de zaken weer normaal te krijgen, en bijna onmogelijk om te voorkomen dat de Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever zich massaal naar veilige plekken haasten. De nabijheid van Jordanië en de demografische intimiteit van de Palestijnse gemeenschappen aan beide oevers van de rivier maken het tot de standaardbestemming voor de meeste mensen die aan het geweld willen ontsnappen.

De regering in Amman zal slechts twee keuzes hebben: zij kan voor die mensen zorgen nadat ze de rivier in oostelijke richting zijn overgestoken, of zij kan, met de zegen van Israël, de rivier in westelijke richting oversteken om hen ter plaatse te voorzien. Het is moeilijk voor te stellen dat ze de eerste en moeilijker optie zullen kiezen.

Abe Haak is een in Jordanië geboren, ATA-gecertificeerd vertaler en pedagoog. Hij werkte als onderzoeksassistent bij de Faculty Research Service van de Harvard Law School en als assistent-professor aan de Senzoku University in Japan. Abe geeft les in de Duitse en Arabische vertaalprogramma's aan de New York University.

BESA Center Perspectives Papers worden gepubliceerd via de generositeit van de familie Greg Rosshandler.

Bron: How Will the Cookie Crumble? A Post-PA Scenario